Już w kolejnym roku w szkołach średnich pojawi się nowy przedmiot. Edukacja obywatelska zastąpi w szkołach średnich historię i teraźniejszość. Czym będzie różnił się od swojej poprzedniczki i oraz zakresu podstawowego wiedzy o społeczeństwie?
W zespole opracowującym projekt[1] podstawy programowej edukacji obywatelskiej, który miałem przyjemność poprowadzić, zadaliśmy sobie jedno fundamentalne pytanie: „Jak uczynić edukację obywatelską przedmiotem praktycznym?”. Odpowiedzi poszukiwaliśmy w gronie nauczycieli (połowa zespołu uczy lub uczyła wiedzy o społeczeństwie lub historii i teraźniejszości), praktyków partycypacji i ekspertów. Staraliśmy się pogodzić uwarunkowania wynikające z prawa oświatowego, ambicje upraktycznienia przedmiotu, potrzeby uczniów i nauczycieli oraz rekomendacje płynące z badań. Co dla mnie osobiście jest w tym przedmiocie najważniejsze?
Wiedza, kompetencje i sprawczość jako warunki konieczne zaangażowania
Gdy pracowaliśmy nad założeniami przedmiotu, uznaliśmy, iż jego najważniejszym elementem jest przygotowanie młodych ludzi do odpowiedzialnego zaangażowania obywatelskiego. Już jako szesnasto- i siedemnastolatki młodzi ludzie mogą mieć przecież wpływ na to, co dzieje się wokół nich, a niedługo później, po uzyskaniu pełnoletniości, uzyskają także pełnię praw wyborczych.
Za odpowiedzialne zaangażowanie obywatelskie uznaliśmy działanie, które jest:
- zgodne z wartościami i poglądami osoby, która je podejmuje,
- oparte o rzetelną wiedzę i sprawdzone informacje, przeprowadzone adekwatnie do kontekstu
- i… skuteczne (przynajmniej w takim zakresie, w jakim jako obywatel mamy na to wpływ).
Co więc może budować takie właśnie odpowiedzialne zaangażowanie? Uznaliśmy, iż konieczna jest do tego:
- wiedza, która pozwala zrozumieć procesy społeczne,
- kompetencje pozwalające działać w sferze społecznej
- oraz sprawczość, w tym przekonanie o własnej obywatelskiej skuteczności i odwaga podejmowania działań.
Rozumienie, zainteresowanie i zaangażowanie
Kiedy formowaliśmy cele nowego przedmiotu, sięgnęliśmy do trzech sfer. Po pierwsze, rozumienie. Młodzi ludzie po zajęciach edukacji obywatelskiej powinni rozumieć najważniejsze procesy i zjawiska życia publicznego. Powinni umieć też je analizować, także weryfikując pozyskiwane informacje. Po drugie, zainteresowanie. Chcemy, by młodzi ludzie interesowali się wybranymi zagadnieniami z tej sfery, by posiadali własne opinie oparte o potwierdzone fakty i własne wartości, ale także by potrafili z szacunkiem dyskutować z osobami o odmiennych poglądach. W społeczeństwie, w którym polaryzacja społeczna z roku na rok rośnie, uznaliśmy to za szczególnie ważne. Po trzecie, zaangażowanie. Chcielibyśmy, by zajęcia edukacji obywatelskiej przygotowywały do oddolnego rozwiązywania wybranych problemów społecznych oraz do wpływania na władze publiczne, by zajmowały się tymi, którym oddolnie sami nie jesteśmy w stanie sprostać. Ważne było dla nas również to, by młodzi ludzie potrafili w interakcji z instytucjami państwa i urzędnikami załatwiać własne sprawy, także bronić swoich praw.
Młodzi ludzie po zajęciach edukacji obywatelskiej powinni rozumieć najważniejsze procesy i zjawiska życia publicznegoTrzy równoważne składowe przedmiotu
Budując nowy przedmiot, zaproponowaliśmy trzy równoważne i wzajemnie uzupełniające się elementy procesu edukacyjnego:
- nabywanie wiedzy i umiejętności opisanej w wymaganiach szczegółowych,
- podejmowanie działań obywatelskich,
- realizacja zespołowego projektu społecznego.
Edukacja obywatelska będzie pierwszym przedmiotem w polskiej szkole, w którym te elementy zostały połączone. Oprócz standardowego zdobywania wiedzy i umiejętności różnymi metodami nauczania, zobowiązujemy uczniów do realizacji wybranych, prawdziwych działań obywatelskich i zrealizowanie w małej grupie projektu edukacyjnego. Jesteśmy przekonani, iż takie połączenie trzech elementów daje szansę na skuteczne budowanie zaangażowania uczniów, w szczególności na budowanie ich sprawczości obywatelskiej.
Wiedza i umiejętności zawsze razem
Bardzo nam zależało, by odejść od klasycznej budowy wymagań szczegółowych, które skupiają się tylko na wiedzy. Dlatego naszym celem było takie ich ujęcie, by w każdym z nich mieściła się wiedza oraz umiejętności. I tak przykładowo w wymaganiu:
Korzystając z wyników badań analizuje, co łączy a co dzieli członków społeczeństwa polskiego, identyfikuje, z czego możemy być dumni jako państwo i społeczeństwo, formułuje w tej sprawie opinię i podejmuje dyskusję
oczekujemy od ucznia sformułowania własnej opinii w tej sprawie i poddania jej dyskusji. Z kolei w wymaganiu:
Identyfikuje zachowania, które budują współpracę i zaufanie w grupie oraz takie, które prowadzą do konfliktów i podziałów, stosuje praktyczne metody rozwiązywania konfliktów w grupie
wymagamy, by zajęcia przygotowały ucznia do praktycznego rozwiązywania konfliktów w grupie.
W tej części podstawy wprowadziliśmy jeszcze jedną innowację, dyscyplinującą dla nas jako autorów i porządkującą dla nauczycieli, każde wymaganie szczegółowe przyporządkowaliśmy do celu ogólnego i konkretnych umiejętności. Dla autorów oznacza to, iż w podstawie nie mogły się pojawić żadne wymagania, które nie realizują celów ogólnych i odwrotnie – dla wszystkich z celów ogólnych musiały pojawić się wymagania szczegółowe. Z kolei dla nauczycieli oznacza to, iż sposób realizacji każdego z wymagań na lekcji powinien pozwalać uczniom na zdobycie konkretnej umiejętności.
Działania obywatelskie
Najważniejszą nowością podstawy programowej są bez wątpienia działania obywatelskie. Nie da się nabyć obywatelskiej sprawczości tylko dyskutując o potrzebie zaangażowania. Dlatego zaproponowaliśmy listę 16 prostych działań obywatelskich, z których młodzi ludzie w ciągu dwóch lat nauki powinni podjąć cztery (a w szkole branżowej trzy). Na liście propozycji znalazły się różnorodne inicjatywy, między innymi aktywny udział w debacie, wolontariat, start w szkolnych wyborach, wywiad ze świadkiem historii, petycja, sonda czy zbiórka lub analiza kampanii wyborczej. Uczniowie sami zdecydują, jakie działanie chcą podjąć i czego będzie dotyczyło, na przykład czy przeprowadzą zbiórkę na rzecz potrzebującej koleżanki, hospicjum czy organizacji społecznej.
Projekt edukacyjny
Drugim praktycznym elementem przedmiotu jest realizacja projektu edukacyjnego w małej (maksymalnie pięcioosobowej) grupie. Zakładamy, iż każdy uczeń w dwuletnim cyklu nauki tego przedmiotu zrealizuje przynajmniej jeden tego typu projekt. Może to być projekt badawczy, w którym grupa będzie szukała odpowiedzi na wybrane pytanie, sięgając do różnych źródeł wiedzy, lub projekt społeczny, w którym młodzi ludzie podejmą próbę rozwiązania konkretnego problemu społecznego. To uczniowie sami zdefiniują cel projektu (musi go jednak zaakceptować nauczyciel), zaplanują i zrealizują działania a następnie zaprezentują ich wynik. W Centrum Edukacji Obywatelskiej wspieramy szkoły w realizacji takich projektów choćby w programach „Młodzi w akcji” lub „Szkoła twórczych praktyk”.
Drugim praktycznym elementem przedmiotu jest realizacja projektu edukacyjnego w małej (maksymalnie pięcioosobowej) grupieAutonomia nauczyciela (i uczniów)
W gronie autorek i autorów podstawy zależało nam, by przedmiot zostawiał możliwość omawiania bieżących zagadnień społecznych i politycznych oraz by dawał szansę dostosowania go do zainteresowań uczniów oraz nauczycieli. Dlatego około połowy wymagań szczegółowych w tym przedmiocie ma charakter obowiązkowy, w sprawie pozostałych 36 decyduje nauczyciel (sam lub z uczniami). Zakładamy, iż w każdym z siedmiu działów przedmiotu nauczyciel wybierze minimum jedno wymaganie do wyboru.
Elastyczności jest zresztą więcej. W wielu wymaganiach obowiązkowych to nauczyciel wybierz ustawę, którą omówi, resort, którego działania będą analizowali uczniowie, lub politykę publiczną, o której będę debatowali. Sporo elastyczności pozostawiamy także uczniom, od których zależy wybór działań obywatelskich oraz tematu własnego projektu.
Szanując autonomię nauczyciela w doborze metod nauczania i oceniania uczniów, jednocześnie rekomendujemy, by uwzględnić działania uczniowskie oraz projekt edukacyjny w ocenianiu tego przedmiotu. Zakładamy, iż uczniowie powinni otrzymać informację zwrotną na temat podejmowanych działań oraz projektu. Jednak sugerujemy też, by te elementy przedmiotu uwzględnić w wystawieniu oceny końcowej.
Przestrzeń dla kontrowersji, ale bez perswazji
Jako Polki i Polaków wiele nas łączy, ale sporo nas także dzieli. Kwestii kontrowersyjnych z roku na rok przebywa. Jesteśmy przekonani, iż szkoła nie powinna stronić od kontrowersji, wręcz przeciwnie – powinna przygotowywać uczniów do rozumienia zagadnień kontrowersyjnych, wyrabiania sobie opinii w ich sprawie oraz do dyskutowania z osobami o odmiennych poglądach.
W przedmiocie edukacja obywatelska będziemy więc zachęcali do poruszania także zagadnień kontrowersyjnych, ale bez perswazji i przy zachowaniu neutralności nauczyciela. Oznacza to, iż w sprawach, w których się nie zgadzamy jako społeczeństwo, w klasie powinna być przestrzeń na prezentowanie wszystkich opinii mieszczących się w polskim porządku prawnym, którego ramy wyznacza Konstytucja RP. Możemy więc różnić się, dopóki nie negujemy zasad demokracji, czy nie siejemy nienawiści. O tym jak rozmawiać w klasie na tematy kontrowersyjne pisaliśmy między innymi w programie „Edukacja o polityce”.
Edukacja obywatelska to nie tylko przedmiot
Gdy tworzyliśmy podstawę programową edukacji obywatelskiej, mieliśmy świadomość, iż ten przedmiot nie wyczerpuje potrzeby edukacji obywatelskiej w szkole. Równie ważne dla budowania sprawczości uczniów i fundamentów ich zaangażowania obywatelskiego jest doświadczenie codziennego funkcjonowania w szkole. To samorządność uczniowska, udział w podejmowaniu decyzji dotyczących szkoły, przestrzeganie praw uczniów i reagowanie w przypadku niedopełnienia przez nich obowiązków oraz działalność społeczna, jak choćby wolontariat. Przedmiot edukacja obywatelska na nic się zda, jeżeli uczniowie w szkole nie będą traktowani podmiotowo, jak obywatele (bo są przecież obywatelami choćby przed skończeniem osiemnastego roku życia), ale to już zadanie dla całej społeczności szkolnej a nie tylko nauczyciela edukacji obywatelskiej. Wątkiem samorządności i partycypacji szkolnej zajmujemy się między innymi w programie „Szkoła demokracji”.
Żadna podstawa programowa, nie zmienia doświadczeń uczennic i uczniów, przed nami długa droga – przygotowanie przewodników, opracowanie podręczników a przede wszystkim dobre przygotowanie nauczycieli do prowadzenia zajęć zgodnie z zaprezentowanym w podstawie podejściem.
Zarząd Centrum Edukacji Obywatelskiej podjął decyzję, iż nie będziemy wydawali podręcznika do edukacji obywatelskiej dla szkół średnich. Z uwagi na wcześniejszą znajomość podstawy programowej mogłoby to rodzić obawy o konflikt interesów z innymi wydawcami. W oparciu o nasz 30-letnie doświadczenie przygotujemy i uruchomi kursy i szkolenia doskonalące dla nauczycieli.
[1] We wrześniu zaprezentowano projekt podstawy programowej, który w październiku będzie podlegał konsultacjom publicznym. Na tym etapie będzie można jeszcze zgłosić uwagi dotyczące jego zawartości. MEN zweryfikuje wszystkie zgłoszone opnie i prawdopodobnie wprowadzi do podstawy pewne zmiany. Aktualny projekt dostępny jest na stronie Instytutu Badań Edukacyjnych LINK https://ibe.edu.pl/pl/aktualnosci/2540-konferencja-edukacja-obywatelska-w-polskiej-szkole.
