Królewska Szwedzka Akademia Nauk przyznała tegoroczną Nagrodę Banku Szwecji w dziedzinie nauk ekonomicznych im. Alfreda Nobla trzem badaczom. Wśród laureatów znaleźli się Joel Mokyr (Northwestern University, USA) - "za wskazanie warunków niezbędnych do trwałego wzrostu gospodarczego opartego na postępie technologicznym" - oraz Philippe Aghion (Collège de France, INSEAD, LSE) i Peter Howitt (Brown University, USA) - "za opracowanie teorii trwałego wzrostu wynikającego z procesu twórczej destrukcji".
Wybór komentuje dr Krzysztof Nowak-Posadzy z Zakładu Logiki i Metodologii Nauk Wydziału Filozoficznego UAM:
W środowisku ekonomistów krąży już żart, iż w 2025 roku Nagroda Banku Szwecji w dziedzinie nauk ekonomicznych im. Alfreda Nobla powinna tymczasowo zmienić nazwę na Nagrodę im. Josepha Schumpetera. Trudno się dziwić - to właśnie Schumpeter uchwycił istotę gospodarczej zmiany napędzanej innowacjami i procesem twórczej destrukcji. Przypomnijmy, iż według niego każda zmiana technologiczna przebiega w rytmie trzech etapów: inwencji, innowacji i imitacji - zgrabnej formuły 3×I, która do dziś pozostaje jednym z najtrafniejszych opisów logiki kapitalistycznej gospodarki rynkowej.
Trójkę tegorocznych laureatów łączy więc co najmniej jedno - fascynacja zjawiskiem trwałego wzrostu gospodarczego i inspiracja myślą Josepha Aloisa Schumpetera. Różni ich metoda, choć w gruncie rzeczy świetnie się uzupełniają. Mokyr sięga po "gęsty opis", kreśląc ugruntowane empirycznie narracje o kulturze wiedzy użytecznej, podczas gdy Aghion i Howitt realizują "opis rozrzedzony", konstruując rygorystyczne modele o wysokim stopniu sformalizowania. Ci drudzy modelują mechanikę twórczej destrukcji, ten pierwszy - analizuje infrastrukturę kulturową, która tej twórczej destrukcji sprzyja lub ją blokuje.
Zilustrujmy dokonania Philippe’a Aghiona i Petera Howitta, polecając uwadze czytelników ich przełomowy artykuł z 1992 roku A Model of Growth through Creative Destruction oraz podsumowującą ich dorobek książkę The Economics of Growth (2008). Model Aghiona i Howitta pokazuje, iż wzrost gospodarczy napędza proces twórczej destrukcji - nowe innowacje zastępują stare technologie, a tempo wzrostu zależy od intensywności działalności badawczo-rozwojowej. Z metodologicznego punktu widzenia stanowi on nowatorskie rozwinięcie endogenicznego podejścia do wzrostu, łączącego mikroekonomiczne decyzje firm z makroekonomiczną dynamiką gospodarki. Od Roberta Lucasa i Paula Romera po Aghiona i Howitta, ewolucja teorii wzrostu ukazuje przejście od modeli akcentujących rolę kapitału ludzkiego i inwestycji w B+R do mikroekonomicznie ugruntowanego procesu twórczej destrukcji, napędzającego długookresowy wzrost gospodarczy. Oznacza to odejście od prostego akumulowania kapitału lub wiedzy na rzecz dynamicznego systemu, w którym rozwój wynika z interakcji innowacji, konkurencji i zastępowania starych struktur nowymi - z samej "logiki kapitalizmu" w duchu Schumpetera.
Zilustrujmy dokonania Joela Mokyra, polecając uwadze czytelników jego książkę A Culture of Growth (2016) oraz rozdział w Handbook of Economic Growth (2005). Mokyr eksponuje doniosłość rynku idei i kultury wiedzy, przekonując, iż innowacja wynika z akumulacji i dyfuzji wiedzy użytecznej (ang. useful knowledge), obejmującej: wiedzę naukową (ang. propositional knowledge), wiedzę techniczną (ang. prescriptive knowledge) oraz instytucje i kulturę otwartej wymiany wiedzy, które umożliwiają jej rozwój i praktyczne zastosowanie. Postęp technologiczny jest endogeniczny nie tylko dzięki inwestycjom w B+R, ale także poprzez rozwój kultury intelektualnej, sieci wymiany idei i instytucji wspierających swobodny przepływ wiedzy. Mokyr wskazuje, iż dawniej zmiany technologiczne miały ograniczony wpływ na wzrost gospodarczy, ponieważ brakowało wiedzy pozwalającej w pełni wykorzystać wynalazki - był to "świat inżynierii bez mechaniki, produkcji żelaza bez metalurgii, rolnictwa bez gleboznawstwa, górnictwa bez geologii, energii wodnej bez hydrauliki, produkcji barwników bez chemii organicznej oraz praktyki medycznej bez mikrobiologii i immunologii". Jego podejście pokazuje, iż źródłem zmiany technologicznej i "twórczej destrukcji" jest nie tylko indywidualny przedsiębiorca, ale cała kultura nauki, eksperymentu i innowacyjności, co nadaje jego badaniom wyraźnego schumpeterowskiego akcentu.
Tegoroczna Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii zdaje się mieć w tle jedno gorące zagadnienie - sztuczną inteligencję. Joel Mokyr przekonuje, iż zmiany technologiczne nie tylko eliminują istniejące stanowiska pracy i zadania, ale także tworzą nowe, co w praktyce oznacza, iż innowacja i adaptacja mogą iść w parze z rozwojem ludzkich możliwości. Jednocześnie zauważa, iż negatywną konsekwencją rozwoju AI może być deprecjacja kapitału ludzkiego.
Philippe Aghion przyznał, iż AI ma "fantastyczny potencjał wzrostu", jednak zaapelował o rygorystyczne regulacje konkurencji rynkowej. Ostrzegał, iż "superfirmy" mogą zdominować rynek i zablokować wejście nowych innowatorów. "Jak zapewnić, iż dzisiejsi innowatorzy nie zablokują przyszłych?" - pytał, podkreślając, iż technologia może sprzyjać tworzeniu miejsc pracy, jeżeli tylko towarzyszą jej odpowiednie instytucje i polityki publiczne.
Peter Howitt zwrócił uwagę zarówno na możliwości, jak i na zagrożenia płynące z AI. "To niesamowita technologia z ogromnym potencjałem, ale także z ryzykiem zastępowania miejsc pracy i wywoływania konfliktów społecznych" - zauważył. Nie wiadomo jeszcze, jakie będą efekty tej nowej odsłony twórczej destrukcji, a prywatne zachęty w nieregulowanym rynku nie zawsze przynoszą korzyści społeczeństwu jako całości.
Spojrzenia laureatów ukazują spektrum refleksji nad AI - od entuzjazmu i wiary w jej potencjał wzrostowy, przez ostrzeżenia przed koncentracją władzy technologicznej, po przekonanie, iż innowacja pozostaje siłą twórczą kapitalizmu rozumianego w duchu Schumpetera. Musimy jednak również pamiętać, o pokusie superfirm, by ograniczać dostęp do najbardziej zaawansowanych produktów AI, co stanowi współczesne wyzwanie dla tworzenia kultury i infrastruktury otwartego dostępu do wiedzy, sprzyjających wzrostowi i rozwojowi gospodarczemu.
dr Krzysztof Nowak-Posadzy - specjalizuje się w filozofii, metodologii i semiotyce ekonomii. Współautor książki "Kulturowy wymiar modelowania ekonomicznego" (Wyd. Scholar, 2020) oraz autor artykułów naukowych poświęconych kulturowym i humanistycznym wątkom w ekonomii.
