Ocenianie kształtujące. Czyli szansa na rozwój ucznia i nauczyciela (cz. 1)

ceo.org.pl 1 rok temu

Ocenianie kształtujące to koncepcja prowadzenia i ciągłego doskonalenia procesów uczenia się i nauczania w szkole. Odbywa się ono w dialogu ucznia z nauczycielem, a jego celem są wartościowe, trwałe doświadczenia edukacyjne wszystkich uczniów i uczennic. Z pierwszej części artykułu dowiesz się, na czym polega i jak działa ocenianie kształtujące. Poznasz też nasze doświadczenia z programu „Szkoła ucząca się”, w którym korzystamy z oceniania kształtującego¹.

Podstawą oceniania kształtującego jest partnerskie towarzyszenie uczniowi w uczeniu się. Pomaga ono budować relacje szkolne oparte na dialogu, zaufaniu, poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnym szacunku.
Ocenianie kształtujące to wszelkie strategie podejmowane przez ucznia – ale też często inicjowane przez nauczyciela – które uczniowi pomagają się uczyć. Nauczycielowi z kolei pokazują one, jak jeszcze może wspierać ucznia w jego rozwoju.
Według badań systematyczne stosowane oceniania kształtujące podnosi osiągnięcia każdego ucznia i uczennicy. Tworzy warunki, które sprzyjają podnoszeniu kompetencji uczenia się i pozwalają rozwijać refleksyjne praktyki nauczyciela.

Dialog, zaufanie i poczucie bezpieczeństwa pomagają wszystkim młodym ludziom w uczeniu się

Podejście Centrum Edukacji Obywatelskiej do oceniania od ponad 20 lat związane jest z rozwijanym i wdrażanym do polskiej szkoły ocenianiem kształtującym (ang. formative assessment²). Rozumiemy je dziś przede wszystkim jako kulturę pracy szkoły nakierowaną na pomaganie wszystkim uczniom w uczeniu się. Pomoc ta polega na budowaniu relacji szkolnych opartych na dialogu, zaufaniu, poczuciu bezpieczeństwa i szacunku wszystkich stron tego procesu. Gdy piszę o ocenianiu kształtującym, mam więc na myśli wszelkie podejścia i strategie, które prowadzą nas do tego, by ocenianie bieżące traktować jako element uczenia się, a nie moment podsumowujący, kontrolny czy weryfikujący.

Nawet prawo, zwykle nieprzychylne sensownemu prowadzeniu procesów edukacyjnych, kładzie nacisk przede wszystkim na rolę oceniania we wspieraniu ucznia w uczeniu się. Zgodnie z obowiązującym w Polsce rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 lutego 2019 roku w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych, „ocenianie (…) ma na celu monitorowanie pracy ucznia oraz przekazywanie uczniowi informacji o jego osiągnięciach edukacyjnych pomagających w uczeniu się, poprzez wskazanie, co uczeń robi dobrze, co i jak wymaga poprawy oraz jak powinien dalej się uczyć”. Ale mimo to wciąż w szkolnej praktyce ocenianie ogranicza się głównie do… wystawienia oceny.

W CEO rozumiemy ocenianie kształtujące jako partnerskie towarzyszenie w uczeniu. Wykorzystujemy ocenianie kształtujące w programie „Szkoła ucząca się”

Dzięki ocenianiu kształtującemu uczący się może (ma ku temu przestrzeń, warunki, narzędzia) zastanawiać się nad wykonanym przez siebie zadaniem i samodzielnie ustalać, jakie kroki podjąć na drodze swojego rozwoju. Z kolei nauczyciel dostrzega, na jakim etapie jest uczeń oraz jakie ma możliwości dalszego rozwoju i je uczniowi wskazuje.

W programie „Szkoła ucząca się” realizowanym z inicjatywy Centrum Edukacji Obywatelskiej i Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności ocenianie kształtujące jest propozycją całościowego rozwoju szkoły. Obejmuje on kulturę pracy szkoły, jej cele i sposoby kształtowania działań edukacyjnych i wychowawczych oraz tworzenie przestrzeni i sposobów rzeczywistego włączania uczniów w uczenie się.

Nasze myślenie o ocenianiu (w tym o ocenianiu kształtującym) przez ostatnie 15 lat ewoluowało. Ogromny wpływ miały na nie: z rozwój programu „Szkoła ucząca się”, doświadczenia własne i szkół w nim uczestniczących, analizy różnorodnych praktyk szkolnych. Bardzo istotne były także wyniki międzynarodowych badań edukacyjnych i rozwój wiedzy naukowej o tym, jak uczy się mózg oraz jakie warunki sprzyjają uczeniu się młodych ludzi w szkole.

Na początku ocenianie kształtujące rozumiane było w kategoriach metod pracy nauczycieli i nauczycielek. Postrzegano je jako zasób pewnych (skończonych) elementów wprowadzanych do pracy nauczycielskiej, zmieniających sposób oceniania postępów ucznia. Dojrzewanie myśli o procesach nauczania i uczenia się przyczyniło się do zmiany oceniania jako sposobu monitorowania osiągnięć uczniów w ocenianie pomagające realnie się uczyć.

Dziś postrzegamy ocenianie kształtujące jako całościową koncepcję pracy szkoły. Przenika ona całokształt szkolnych procesów (edukacyjnych i wychowawczych), wpływając na to, w jaki sposób współpracują ze sobą nauczyciele oraz jaką rolę pełni dyrektorka w rozwijaniu uczenia się wszystkich uczniów.

Więcej o podejściu do oceniania kształtującego można przeczytać na stronie Centrum Edukacji Obywatelskiej.

Ocenianie kształtujące opiera się na otwartym dialogu między nauczycielem a uczniem. Taki model sprzyja głębokiemu uczeniu się

John Hattie – autor ponad 900 metaanaliz badań edukacyjnych, które objęły łącznie 240 milionów uczniów i uczennic – stworzył tzw. barometr wpływu. Ukazuje on siłę oddziaływania różnych czynników na osiągnięcia szkolne. Z badań wynika, iż o wynikach uczniów decydują, poza czynnikami takimi jak cechy wrodzone, osobiste podejście do uczenia się, wcześniejsze doświadczenia czy status społeczny, także oczekiwania i wiara nauczycieli w to, iż każdy uczeń może uczyć się efektywnie, relacyjny klimat w klasie, stałe zapewnienie oceny kształtującej (w tym informacji zwrotnej) oraz cele, stanowiące dla uczniów wyzwanie.

Z badań jasno wynika też, iż ocenianie kształtujące wspiera głębokie uczenie się. Zachodzi ono wyłącznie w umyśle ucznia – poprzez samodzielne i aktywne tworzenie znaczeń – a jego efektem jest trwałe zrozumienie ważnych idei i procesów. Jako nauczyciele nie możemy tego zrozumienia przekazać. Naszym zadaniem jest jedynie ułatwienie zrozumienia treści oraz wsparcie w jej przetwarzaniu. Pomaga w tym np. rozwijanie kultury błędu, tworzenie przestrzeni do eksperymentowania i testowania różnych strategii uczenia się, stawianie uczniom adekwatnych wyzwań, czynienie uczenia się osobistym i wreszcie poprzez odpowiednie podejście nauczycieli do oceniania.

Powiązanie uczenia się z ocenianiem pozwala zobaczyć, iż i uczenie się, i ocenianie nie jest, jak zwykliśmy myśleć, działaniem wyłącznie nauczyciela, ale przede wszystkim uczącego się. W procesie tym obie strony, by wzmocnić uczenie się (własne – uczeń, ucznia – nauczyciel), gromadzą i analizują dane o uczeniu się w czasie lekcji i po niej. Reagują na te informacje natychmiast, a także podczas kolejnych zajęć i sytuacji edukacyjnych. Dzieje się to cyklicznie, na każdej lekcji, ale też w długofalowym procesie uczenia się.

Od postępującego uczenia się do wypełniania luk. Dlaczego ocenianie pomaga w uczeniu (i uczeniu się)?

Wspomniany proces obrazuje tabela z publikacji Tu chodzi o wspieranie mojego ucznia… czyli studium teoretyczno-empiryczne o ocenianiu kształtującym i klimacie szkoły autorstwa Aleksandry Tłuściak-Deliowskiej i Moniki Czyżewskiej. Tabela prezentuje etapy cyklu pracy z ocenianiem kształtującym.

Elementy cyklu oceniania kształtującego³

1. Postępujące uczenie się. Nauczyciele identyfikują cele uczenia się podczas lekcji lub sekwencji lekcji i określają kryteria pomyślnej realizacji tych celów. Ta celowa sekwencja oczekiwań jest „postępem uczenia się”. Nauczyciele dzielą się celami i kryteriami sukcesu z uczniami, które prowadzą do uczenia się, podczas gdy uczniowie angażują się w poszczególne zadania edukacyjne.

2. Wywołanie dowodów uczenia się. Nauczyciele stosują różnorodne strategie w trakcie nauczania, aby uzyskać dowody na to, jak uczniowie uczą się, jaki jest postęp w kierunku celów uczenia się. Strategie te można planować lub wdrażać spontanicznie podczas lekcji. Strategie pozyskiwania dowodów obejmują takie działania, jak rozmowa, obserwacje pracy, monitorowanie zadań, karty zadań, notatki, kciuki, quizy, itp.

3. Interpretacja dowodów. Nauczyciele badają dowody uczenia się w odniesieniu do kryteriów sukcesu, aby określić status uczenia się. Na podstawie tych informacji oceniają, co uczniowie rozumieją, co jest przez nich niezrozumiane, jaką wiedzę posiadają lub nie posiadają oraz jakie umiejętności nabywają lub nie. Uczniowie wykorzystują te informacje również do zrozumienia swoich postępów w osiąganiu celów uczenia się.

4. Identyfikacja luk. Nauczyciele identyfikują luki między bieżącym statusem uczenia się uczniów a założonymi celami. Dzięki samokontroli uczniowie wykorzystują kryteria sukcesu do identyfikowania luk we własnym procesie uczenia się.

5. Informacja zwrotna. Nauczyciele przekazują uczniom opisową informację zwrotną na temat statusu ich uczenia się w odniesieniu do kryteriów sukcesu oraz udzielają wskazówek, co mogą zrobić, aby usunąć ewentualne luki i zrobić dalszy postęp. Uczniowie uzyskują informacje zwrotne na temat własnej nauki i przekazują sobie informacje zwrotne.

6. Plan nauczania/modyfikacje. Aby wyeliminować luki zidentyfikowane na podstawie oceny kształtującej, nauczyciele modyfikują swoje postępowanie dydaktyczne, aby zaspokoić potrzeby uczniów w zakresie uczenia się. Wybierają doświadczenia edukacyjne, które odpowiadają potrzebom uczniów i prowadzą do wypełnienia luki między tym, gdzie są uczniowie są i gdzie powinni być w procesie uczenia się. Poprzez samoocenę uczniowie również dostosowują swoje strategie uczenia się, aby zachodził postęp w uczeniu się.

7. Wspierające rusztowanie (scaffolding) „nowego” uczenia się. Wsparcie pomaga uczniom łatwo przejść od jednego tematu do drugiego i gwałtownie uzupełnia luki w nauce. Nauczyciele (lub rówieśnicy) opracowują nowe metody uczenia się, koncentrując się na mniejszych jednostkach wiadomości i umiejętności. Budując wspierające rusztowanie dla nowych metod uczenia się, nauczyciele są w stanie lepiej określić, gdzie uczniowie potrzebują pomocy, gdzie odnoszą sukcesy i które wsparcie jest najbardziej skuteczne.

8. Wypełnienie luki. Nauczyciele i uczniowie wypełniają luki zidentyfikowane podczas oceny kształtującej i wyznaczają nowe cele i kryteria sukcesu. Cykl oceniania jest procesem ciągłym w klasie.

Powyższy cykl jeszcze bardziej uwidacznia znaczenie oceniania kształtującego (a szerzej – oceniania wspierającego uczenie się ucznia) jako długofalowej, zaangażowanej, otwartej i budowanej w dialogu relacji pomiędzy podmiotami procesu uczenia się.

W drugiej części artykułu poznasz korzyści, które ocenianie kształtujące przynosi uczniom, nauczycielom i szkole.

Tekst powstał w oparciu o wieloletnie doświadczenie wdrażania oceniania kształtującego do polskich szkół oraz myślenie o ocenianiu wyrażone w nowym serwisie poświęconym ocenianiu kształtującemu. Więcej informacji.
W języku angielskim wyrażenie formative assessment zwraca uwagę przede wszystkim na kształtujące szacowanie, diagnozowanie.
Tabela pochodzi z publikacji: Aleksandra Tłuściak-Deliowska, Monika Czyżewska: „Tu chodzi o wspieranie mojego ucznia…czyli studium teoretyczno-empiryczne o ocenianiu kształtującym i klimacie szkoły”, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2020.

Idź do oryginalnego materiału