Polska edukacja stoi u progu najważniejszej transformacji od czasów przemian ustrojowych, gdy Ministerstwo Edukacji pod kierownictwem Barbary Nowackiej zapowiada wprowadzenie kompleksowej reformy nazwanej Reforma26 Kompas Jutra, która fundamentalnie zmieni oblicze polskich szkół oraz sposób funkcjonowania uczniów, rodziców oraz nauczycieli w całym kraju. Ta ambitna wizja modernizacji systemu oświatowego, która rozpocznie się już pierwszego września 2025 roku, obejmuje osiem kluczowych obszarów zmian dotyczących organizacji lekcji religii, wprowadzenia nowych przedmiotów, modyfikacji programu wychowania fizycznego, reorganizacji kalendarza szkolnego oraz wielu innych aspektów codziennego funkcjonowania placówek edukacyjnych na wszystkich poziomach nauczania.
Fot. Shutterstock / Warszawa w w Pigułce
Najbardziej kontrowersyjną oraz głośno komentowaną zmianą, która już wywołała falę protestów ze strony Kościoła katolickiego oraz związków katechetów, jest drastyczne ograniczenie liczby godzin lekcji religii w polskich szkołach z dotychczasowych dwóch godzin tygodniowo do zaledwie jednej godziny, która dodatkowo będzie musiała odbywać się wyłącznie bezpośrednio przed rozpoczęciem lub po zakończeniu obowiązkowych zajęć lekcyjnych ucznia. To rewolucyjne posunięcie ministerstwa oznacza praktyczne wycofanie religii z głównego nurtu planu lekcji oraz jej marginalizację do roli przedmiotu dodatkowego, co może mieć dalekosiężne konsekwencje dla roli edukacji religijnej w polskiej szkole oraz dla zatrudnienia setek katechetów w całym kraju.
Nowa organizacja lekcji religii wprowadza również dodatkowe ograniczenia, które mogą jeszcze bardziej skomplikować jej funkcjonowanie w praktyce szkolnej. W klasach pierwszej, drugiej oraz trzeciej szkoły podstawowej, jeżeli na lekcje religii zapisze się mniej niż siedmioro uczniów, zajęcia będą mogły być prowadzone wyłącznie w grupach międzyklasowych, co oznacza konieczność łączenia dzieci z różnych roczników oraz potencjalne trudności organizacyjne dla szkół. Podobne zasady będą obowiązywać także przy organizowaniu lekcji religii oraz etyki poza szkołą, co może prowadzić do sytuacji, w której część dzieci będzie musiała uczęszczać na te zajęcia w innych lokalizacjach niż ich macierzysta placówka edukacyjna.
Jednocześnie z ograniczaniem roli religii w szkołach, Ministerstwo Edukacji wprowadza dwa całkowicie nowe przedmioty obowiązkowe, które mają fundamentalnie zmienić profil edukacji polskich uczniów oraz lepiej przygotować ich do funkcjonowania w nowoczesnym społeczeństwie demokratycznym. Edukacja obywatelska stanie się obowiązkowym przedmiotem we wszystkich liceach, technikach oraz szkołach branżowych, gdzie uczniowie będą poznawać zasady funkcjonowania demokracji, znaczenie patriotyzmu, wartości wspólnotowe oraz rozwijać postawy społeczne takie jak empatia, szacunek dla różnorodności oraz solidarność międzyludzka.
Równolegle zostanie wprowadzona edukacja zdrowotna, która zastąpi dotychczasowe kontrowersyjne wychowanie do życia w rodzinie oraz będzie prowadzona raz w tygodniu w klasach czwartej, piątej, szóstej, siódmej oraz ósmej szkół podstawowych, a także we wszystkich typach szkół ponadpodstawowych. Ten nowy przedmiot obejmie szeroki zakres tematyczny dotyczący zdrowia fizycznego oraz psychicznego, prawidłowego odżywiania oraz aktywności fizycznej, procesów dojrzewania w przypadku uczniów szkół podstawowych, zdrowia seksualnego oraz środowiskowego, kompleksowej profilaktyki uzależnień, a w szkołach ponadpodstawowych również zasad funkcjonowania systemu ochrony zdrowia w Polsce.
Rodzice przez cały czas będą posiadać prawo do złożenia pisemnej rezygnacji z udziału swojego dziecka w zajęciach z edukacji zdrowotnej, co stanowi kompromis między potrzebą wprowadzenia nowoczesnej edukacji seksualnej a prawami rodzicielskimi oraz różnorodnością poglądów światopoglądowych w polskim społeczeństwie. Jednak wprowadzenie tego przedmiotu jako obowiązkowego dla wszystkich uczniów, którzy nie zostali z niego wypisani przez rodziców, oznacza faktyczne uznanie przez państwo polskie konieczności systematycznego kształcenia młodych ludzi w zakresie zdrowia seksualnego oraz reprodukcyjnego.
Trzecim obszarem głębokich zmian jest modyfikacja programu wychowania fizycznego, które ma stać się bardziej zorientowane na praktyczną ocenę sprawności fizycznej uczniów oraz przygotowanie ich do ewentualnej służby w formacjach mundurowych. W klasach pierwszej, drugiej oraz trzeciej szkoły podstawowej zostanie wprowadzony obowiązkowy test sprawności fizycznej, który będzie przeprowadzany w każdej z tych klas, co oznacza systematyczne monitorowanie rozwoju motorycznego oraz kondycji fizycznej najmłodszych uczniów od samego początku ich edukacji szkolnej.
Dla uczniów starszych, konkretnie w klasach siódmej oraz ósmej szkoły podstawowej, przewidziany został fakultatywny moduł zawierający ćwiczenia inspirowane testami sprawnościowymi wykorzystywanymi podczas rekrutacji do różnych służb mundurowych, takich jak wojsko, policja, straż pożarna czy inne formacje obronne. Ta zmiana może być interpretowana jako element szerszej polityki rządowej mającej na celu przygotowanie młodzieży do ewentualnej służby wojskowej lub zawodowej kariery w sektorze bezpieczeństwa, co jest szczególnie istotne w kontekście obecnej sytuacji geopolitycznej oraz zagrożeń bezpieczeństwa w regionie.
Równocześnie zostają wprowadzone zmiany organizacyjne mające na celu ułatwienie tworzenia klas sportowych w szkołach, szczególnie w mniejszych miejscowościach, gdzie dotychczas było trudno skompletować wystarczającą liczbę uczniów zainteresowanych pogłębioną edukacją sportową. Od września 2025 roku szkoły będą mogły tworzyć klasy sportowe liczące minimum czternastu uczniów zamiast dotychczasowych dwudziestu osób, co znacznie obniża próg wymagany do uruchomienia takiego oddziału oraz może przyczynić się do popularyzacji sportu wśród młodzieży w całym kraju.
Dodatkowo nauczyciele wychowania fizycznego zyskają nowe uprawnienia w zakresie orzekania o zdolności uczniów do kontynuowania intensywnego szkolenia sportowego, otrzymując prawo do wydawania opinii o braku możliwości dalszego uczestnictwa ucznia w szkoleniu sportowym. Dotychczas takie uprawnienia posiadali wyłącznie wykwalifikowani trenerzy, instruktorzy sportu lub lekarze medycyny sportowej, więc rozszerzenie tych kompetencji na nauczycieli wychowania fizycznego może znacznie uprościć procedury oraz przyspieszyć podejmowanie decyzji dotyczących zdrowia oraz bezpieczeństwa młodych sportowców.
Kalendarz roku szkolnego również podlega istotnym modyfikacjom, które wpłyną na organizację czasu wolnego uczniów oraz planowanie wakacji przez polskie rodziny. Rok szkolny 2025/2026 rozpocznie się tradycyjnie pierwszego września 2025 roku, ale zakończy się dwudziestego szóstego czerwca 2026 roku, co oznacza nieznaczne przesunięcie w stosunku do poprzednich lat. Znacznie większe zmiany dotyczą jednak organizacji ferii zimowych, gdzie Ministerstwo Edukacji wprowadza uproszczenie polegające na redukcji liczby terminów z dotychczasowych czterech do trzech okresów.
Nowy podział ferii zimowych przewiduje, iż województwa pomorskie, warmińsko-mazurskie, podlaskie, mazowieckie oraz świętokrzyskie będą miały ferie w okresie od dziewiętnastego stycznia do pierwszego lutego, województwa zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie, dolnośląskie, opolskie oraz małopolskie od drugiego do piętnastego lutego, natomiast województwa lubuskie, wielkopolskie, śląskie, lubelskie oraz podkarpackie od szesnastego lutego do pierwszego marca. Ta reorganizacja ma na celu lepsze rozłożenie ruchu turystycznego oraz równomierniejsze wykorzystanie infrastruktury turystycznej w okresie zimowym.
Szczególnie istotne zmiany dotyczą uczniów z niepełnosprawnościami, dla których zostanie wprowadzony całkowicie nowy system oceniania zwany oceną funkcjonalną, przeznaczony specjalnie dla dzieci oraz młodzieży z autyzmem, różnorodnymi zaburzeniami sensorycznymi oraz niepełnosprawnościami intelektualnymi. Ten innowacyjny system oceniania będzie koncentrował się nie wyłącznie na tradycyjnych wynikach nauczania oraz opanowaniu materiału programowego, ale przede wszystkim na codziennym funkcjonowaniu ucznia, jego poziomie samodzielności, umiejętnościach społecznych oraz ogólnej jakości życia w środowisku szkolnym.
Ocena funkcjonalna będzie miała często charakter opisowy oraz będzie opracowywana na podstawie tak zwanej diagnozy kontekstowej, która polega na systematycznej obserwacji ucznia w jego naturalnym środowisku edukacyjnym oraz społecznym. Przygotowanie takiej oceny będzie wymagało ścisłej współpracy między nauczycielem prowadzącym, psychologiem szkolnym oraz rodzicami dziecka, co ma zapewnić kompleksowe oraz obiektywne spojrzenie na potrzeby oraz możliwości ucznia z niepełnosprawnością.
Sektor szkół niepublicznych również skorzysta na wprowadzanych zmianach dzięki zwiększeniu elastyczności w zakresie zatrudniania specjalistów świadczących wsparcie psychologiczne oraz pedagogiczne. Od roku szkolnego 2025/2026 niepubliczne placówki oświatowe zyskają możliwość zawierania umów cywilnoprawnych ze specjalistami takimi jak psycholodzy, pedagodzy czy logopedzi w znacznie rozszerzonym wymiarze czasowym, zwiększając limit z dotychczasowych czterech godzin tygodniowo do choćby dziewięciu godzin na umowę cywilnoprawną.
Ta modyfikacja przepisów ma na celu znaczne ułatwienie dostępu do specjalistycznego wsparcia dla uczniów potrzebujących pomocy psychologicznej, pedagogicznej czy logopedycznej, szczególnie w mniejszych miejscowościach, gdzie dostępność takich specjalistów jest często ograniczona. Zwiększenie możliwości zatrudniania na umowy cywilnoprawne może również przyczynić się do obniżenia kosztów funkcjonowania szkół niepublicznych przy jednoczesnym podniesienia jakości oferowanego wsparcia specjalistycznego.
Ostatnią, ale równie istotną zmianą wprowadzaną od września 2025 roku jest całkowite zniesienie kontrowersyjnych godzin dostępności nauczycieli, potocznie nazywanych godzinami czarnkowymi, które zostały wprowadzone w 2022 roku z inicjatywy ówczesnego ministra edukacji Przemysława Czarnka. Te dodatkowe godziny przeznaczone teoretycznie na konsultacje z uczniami oraz rodzicami w praktyce rzadko były wykorzystywane zgodnie z przeznaczeniem oraz stanowiły dodatkowe obciążenie dla nauczycieli bez wymiernych korzyści edukacyjnych.
Zniesienie godzin czarnkowych zostało bardzo pozytywnie przyjęte przez środowisko nauczycielskie, a szczególnie przez Związek Nauczycielstwa Polskiego, który od momentu ich wprowadzenia konsekwentnie postulował ich likwidację. Nauczyciele argumentowali, iż te dodatkowe godziny stanowiły przede wszystkim element biurokratycznego obciążenia oraz nie przynosiły rzeczywistych korzyści ani uczniom, ani ich rodzicom, ani samym pedagogom.
Wszystkie opisane zmiany stanowią jedynie pierwszy etap znacznie szerszej reformy edukacyjnej nazwanej Reforma26 Kompas Jutra, której pełna implementacja będzie rozciągnięta na kilka lat oraz obejmie stopniowe wprowadzanie nowych podstaw programowych, zmodyfikowanych egzaminów zewnętrznych oraz kompleksową modernizację całego systemu edukacyjnego. Pierwszy września 2026 roku przyniesie wprowadzenie nowej podstawy programowej w przedszkolach oraz w klasach pierwszych oraz czwartych szkół podstawowych, co oznacza fundamentalne zmiany w programach nauczania dla najmłodszych dzieci.
Kolejny etap reformy zaplanowany na pierwszy września 2027 roku obejmie wprowadzenie nowych podstaw programowych w klasach pierwszych wszystkich typów szkół ponadpodstawowych, co wpłynie na kształcenie młodzieży rozpoczynającej naukę w liceach, technikach oraz szkołach branżowych. Rok 2031 przyniesie pierwszy egzamin ósmoklasisty przeprowadzony według nowej formuły, a także pierwszą maturę w zmodernizowanej formie, co oznacza, iż uczniowie rozpoczynający naukę w pierwszej klasie szkoły podstawowej we wrześniu 2025 roku będą pierwszymi, którzy przystąpią do tych zreformowanych egzaminów.
Ostatnim elementem reformy będzie wprowadzenie w 2032 roku pierwszego egzaminu końcowego w nowej formule dla absolwentów szkół technicznych, co zamknie cykl zmian oraz stworzy spójny system egzaminów zewnętrznych dostosowany do zmodernizowanych podstaw programowych oraz nowych metod nauczania. Reforma ma na celu przede wszystkim unowocześnienie polskiej edukacji poprzez większy nacisk na zajęcia praktyczne kosztem teorii, lepsze przygotowanie uczniów do funkcjonowania w nowoczesnym społeczeństwie oraz dostosowanie systemu edukacyjnego do wyzwań współczesnego świata.
Autorzy reformy zapewniają, iż wszystkie wprowadzane zmiany mają na celu ułatwienie procesu nauczania oraz lepsze przygotowanie uczniów do życia zawodowego oraz społecznego, jednak skala oraz tempo wprowadzanych modyfikacji rodzą pytania o gotowość polskich szkół do tak radykalnej transformacji. Wiele placówek edukacyjnych może mieć problemy z dostosowaniem się do nowych wymagań, szczególnie w zakresie zapewnienia odpowiedniej kadry do prowadzenia nowych przedmiotów oraz organizacji zmodyfikowanego planu lekcji.
Wprowadzenie tak kompleksowej reformy w stosunkowo krótkim czasie może również generować dodatkowe koszty dla samorządów lokalnych oraz szkół niepublicznych, które będą musiały zainwestować w przeszkolenie nauczycieli, dostosowanie sal lekcyjnych oraz zakup nowych materiałów dydaktycznych. Szczególnie wyzwaniem może okazać się zapewnienie wykwalifikowanej kadry do prowadzenia nowych przedmiotów takich jak edukacja obywatelska oraz edukacja zdrowotna, które wymagają specjalistycznej wiedzy oraz doświadczenia.
Reakcje na wprowadzane zmiany są bardzo zróżnicowane w zależności od środowiska oraz obszaru reform. Ograniczenie lekcji religii spotyka się z ostrym sprzeciwem ze strony Kościoła katolickiego oraz organizacji katechetów, którzy obawiają się nie tylko zmniejszenia wpływu edukacji religijnej na młodych ludzi, ale również praktycznych konsekwencji w postaci redukcji etatów oraz konieczności zwolnień nauczycieli religii. Z drugiej strony, wielu rodziców oraz organizacji świeckich pozytywnie ocenia te zmiany jako krok w kierunku laicyzacji polskiej szkoły oraz zwiększenia czasu przeznaczonego na przedmioty o większym znaczeniu praktycznym.
Wprowadzenie edukacji zdrowotnej również budzi kontrowersje, szczególnie wśród konserwatywnych środowisk rodzicielskich oraz religijnych, które obawiają się, iż nowy przedmiot będzie promował liberalne poglądy na temat seksualności oraz rodziny. Jednocześnie organizacje zajmujące się prawami kobiet, edukatorzy seksualni oraz środowiska medyczne pozytywnie oceniają wprowadzenie systematycznej edukacji zdrowotnej jako niezbędnego elementu przygotowania młodych ludzi do świadomego oraz odpowiedzialnego życia.
Modyfikacje w programie wychowania fizycznego, szczególnie wprowadzenie testów sprawności oraz ćwiczeń inspirowanych rekrutacją do służb mundurowych, są interpretowane przez niektórych komentatorów jako element militaryzacji polskiej edukacji oraz przygotowania młodzieży do ewentualnej służby wojskowej. Zwolennicy tych zmian argumentują jednak, iż poprawa kondycji fizycznej młodzieży oraz kształtowanie postaw patriotycznych są niezbędne w obliczu współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa oraz mogą przyczynić się do ogólnej poprawy zdrowia publicznego.
Niezależnie od różnorodności opinii oraz ocen poszczególnych elementów reformy, nie ulega wątpliwości, iż polska edukacja stoi u progu najważniejszych zmian od dziesięcioleci, które w znaczący sposób wpłyną na kształcenie przyszłych pokoleń Polaków oraz ich przygotowanie do funkcjonowania w XXI wieku. Skuteczność oraz długoterminowe konsekwencje tych reform będą mogły być ocenione dopiero za kilka lat, gdy pierwsze roczniki uczniów przejdą przez zmodernizowany system edukacyjny oraz wejdą na rynek pracy lub do szkół wyższych.
