– Raport oparty jest na ponad 100 wywiadach prowadzonych w sześciu szkołach podstawowych i ponadpodstawowych, goszczących uczniów –uchodźców z Ukrainy.
– W wywiadach brali udział ukraińscy i polscy uczniowie oraz ich rodzice, dyrektorzy, nauczyciele, szkolni pedagodzy i psychologowie, asystenci międzykulturowi, personel techniczny, przedstawiciele otoczenia szkoły.
– Badania terenowe zrealizowaliśmy w maju i czerwcu 2022.
Jakie są najważniejsze wnioski z raportu?
- Z przyjęciem do szkół uczniów lepiej radziły sobie szkoły, które miały wcześniej podobne doświadczenia lub w których gronie pedagogicznym były osoby, które znały j. ukraiński lub rosyjski. Gdy szkoła takich zasobów nie miała, proces był spontaniczny i zależał od kompetencji oraz motywacji pojedynczych nauczycieli.
- Dużą trudnością w przyjmowaniu nowych uczniów była ich mobilność, związana z dalszymi migracjami lub powrotami do Ukrainy.
- Strategie związane z przyjmowaniem uczniów do szkół i klas były zróżnicowane – od prowadzonej systemowo diagnozy i wsparcia, utrzymywania w oddziałach klasowych stałych proporcji między uczniami polskimi i cudzoziemskimi, po automatyczne przypisywanie uczniów do najmniej licznych klas.
- Sami uczniowie mówią o poczuciu wyobcowania, stresie i barierze językowej w trakcie wchodzenia w nowe środowisko. Ich polscy rówieśnicy doświadczali z kolei trudnych emocji związanych z wybuchem wojny i nagłymi zmianami w ich szkole.
- Procesem wyraźnie utrudniającym integrację z polskimi uczniami jest tendencja do tworzenia względnie zamkniętych, ukraińskich grup jeżeli w danej klasie jest większa grupa uczniów uchodźczych.
- Poważnym problemem jest dostęp do podręczników, zeszytów ćwiczeń i kart pracy do części przedmiotów, szczególnie ścisłych, materiałów do nauki polskiego jako języka obcego. Większość wykorzystywanych materiałów wymagała dużego nakładu pracy i czasu ze strony nauczycieli.
- Dyrektorzy i nauczyciele mają potrzebę pogłębienia wiedzy o ukraińskim systemie oświaty, a zwłaszcza poznania różnic programowych.
- Przypadki konfliktów miedzy uczniami polskimi i ukraińskimi, opisywane przez uczniów i nauczycieli, miały charakter incydentalny. Były postrzegane jako pochodna „zwyczajnych” procesów zachodzących między młodymi ludźmi, nie w kontekście narodowościowym. Niemniej można zauważyć napięcia pojawiające się w wypowiedziach polskich uczniów i ich rodziców.
- Brak wsparcia psychologiczno-pedagogicznego uczniów ukraińskich jest jednym z najpoważniejszych, zaobserwowanych przez nas problemów. Wynika on z braku specjalistów posługujących się językiem ukraińskim lub rosyjskim, a także barier kulturowych.
- Rozwiązaniem, które pomaga w pokonaniu wyzwań związanych z zapewnieniem poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego (uczniom i nauczycielom), przepracowaniem różnic kulturowych, wspomaganiem procesów edukacyjnych i udrożnieniem kontaktów szkoła – rodzic jest instytucja asystenta międzykulturowego/dziecka cudzoziemskiego.
- Nauczyciele i dyrektorzy doskonale rozumieją, iż kluczem do skutecznej integracji w systemie edukacyjnym jest zapewnienie integracji kulturowej i społecznej. W ograniczonym zakresie przejawiana jest troska o unikanie asymilacji i zachowanie tożsamości kulturowej nowoprzybyłych.
- Dominuje przekonanie o podobieństwie kultur polskiej i ukraińskiej, które sprzyja niedostrzeganiu istotnych różnic kulturowych. Tymczasem sami ukraińscy uczniowie podkreślają liczne różnice na poziomie kultury szkoły.
- Czynniki sprzyjające integracji uczniów polskich i ukraińskich w zespole klasowym to stosowanie pracy w grupach mieszanych na lekcji, tworzenie okazji do spędzania czasu poza klasą (wyjścia, wycieczki, zajęcia pozalekcyjne – szczególnie sportowe i artystyczne).
- Utrudniają ją: zbyt duża liczba uczniów uchodźczych w jednej klasie, preferencyjne traktowanie (ocenianie) nowoprzybyłych, brak facylitacji procesu integracji przez nauczycieli i wychowawców, brak kompetencji w zakresie rozwiazywania konfliktów i przeciwdziałania dyskryminacji.
- Na poziomie działań ogólnoszkolnych i społeczności lokalnych można zauważyć małą (lub wręcz brak) oferty czasu wolnego dla ukraińskich uczniów. Kontakty pozaszkolne ograniczają się w dużej mierze do własnej grupy narodowościowej; podejmowaniu dodatkowych aktywności nie sprzyja obciążenie wielu uczniów równoczesną nauką on-line w Ukrainie.
- Doświadczenia ukraińskich uczniów związane z nauką w polskiej szkole były tak zróżnicowane, jak zróżnicowana jest ta grupa. Indywidualne cechy, takie jak motywacja, poziom wiedzy nabytej w Ukrainie, cechy charakteru, style uczenia się decydowały o większym lub mniejszym poziomie integracji w obszarze edukacji.
- W postawach polskich nauczycieli można było zauważyć dwa powtarzające się, potencjalnie niekorzystne elementy. Po pierwsze preferowanie modelu „cichego, dobrze ułożonego, ambitnego” ucznia, po drugie niezrozumienie wobec uczniów niezaangażowanych w naukę.
- Podstawową barierą jest jednak znajomość języka – nie tylko na poziomie komunikacyjnym, ale przede wszystkim wystarczającym do pełnego uczestniczenia w procesach edukacyjnych.
- Nie zaobserwowaliśmy wpływu płci uczniów na przebieg procesów integracyjnych. Różnice sprowadzały się do poszukiwania relacji w obrębie jednej grupy płciowej, szczególnie wśród młodszych uczniów oraz specyfice zainteresowań, osadzonych w szerszych skryptach Genderowych.
- Czynnikiem różnicującym był za to wiek – ewidentnie integracja była łatwiejsza dla najmłodszych uczniów.
- Klasy przygotowawcze okazały się rozwiązaniem zapewniającym poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego, ułatwiającym poznanie języka polskiego, wyrównanie różnic programowych i wdrożenie do polskiej kultury edukacyjnej. Ułatwiały też, na wielu poziomach, pracę nauczycielom. Jednocześnie ograniczały kontakty z polskimi uczniami, zaś rozpiętość wiekowa prowadziła do napięć i konfliktów.
- W klasach mieszanych (z licznymi wyjątkami) obserwowaliśmy proces nieuwzględniający potrzeb ucznia ukraińskiego. Problemy związane z nieznajomością języka wybrzmiewały tu szczególnie wyraźnie, prowadząc często do przydzielania uczniom ukraińskim zadań nieadekwatnych do ich poziomu wiedzy i możliwości.
- Wśród ukraińskich uczniów powszechne jest uczestniczenie on-line w zajęciach w szkole ukraińskiej. Wynika to z chęci utrzymania ciągłości edukacji i kontaktów ze środowiskiem. Konsekwencją jest większe obciążenie uczniów i zaburzenie frekwencji w polskiej szkole.
- Wśród dyrektorów i nauczycieli dominuje przekonanie, iż ukraińscy uczniowie nie są przygotowani do zdawania egzaminów zewnętrznych (ósmoklasisty i maturalnego). Podstawową przeszkodą jest brak znajomości języka polskiego oraz relatywnie krótki czas pobytu w polskiej szkole.
- Współpraca z ukraińskimi rodzicami opiera się na pracownikach szkoły znających język ukraiński lub rosyjski. W istocie przestrzeni do interakcji jest mało; uczestniczenie w zebraniach klasowych – ze względu na barierę językową – jest ograniczone. Dla wielu ukraińskich rodziców problemem było korzystanie ze standardowych szkolnych narzędzi komunikacji, takich jak dziennik elektroniczny czy e-mail.
