Zmiany w polskiej edukacji coraz częściej kojarzone są ze słowem “sprawczość”. To hasło ostatnimi czasy pojawia się w debacie publicznej niczym zaklęcie mające odczarować rzeczywistość szkolną i odpowiedzieć na szereg od lat nierozwiązanych problemów. W najnowszym odcinku videocastu SOS dla Edukacji temat ten rozłożyliśmy na czynniki pierwsze. Gościem odcinka jest dr Jędrzej Witkowski, prezes zarządu Centrum Edukacji Obywatelskiej, ekspert związany z reformą programową i praktyką szkolną, od lat zaangażowany w propagowanie sprawczości w polskiej szkole. Rozmowę prowadzi Alicja Pacewicz, reprezentantka SOS dla Edukacji, publicystka i animatorka działań na rzecz nowoczesnej, podmiotowej edukacji.
Sprawczość – modne słowo czy prawdziwa szansa na zmiany?
Rozmowę otwiera refleksja nad tym, iż sprawczość stała się jednym z centralnych haseł planowanej reformy edukacji. Dr Witkowski zwraca uwagę, iż choć słowo jest nowe w debacie, sama idea nie jest rewolucją – chodzi raczej o uzupełnienie i wzmocnienie podmiotowości uczniów i uczennic, z którą od lat próbujemy coś zrobić, ale w praktyce często nie przynosi to zamierzonego efektu. Sprawczość ma wyjść poza deklaracje i stać się codziennym doświadczeniem młodych ludzi w szkole.
W polskiej szkole, jak pokazują badania edukacyjne i praktyka, zbyt często dominuje przekonanie o braku wpływu na rzeczywistość – uczennice i uczniowie czują się bierni, nauczycielki i nauczyciele zagubieni, a całości dopełnia przekonanie „wyuczonej bezradności” pokutujące jeszcze od czasów PRL-u. Sprawczość ma być odpowiedzią na te mechanizmy: od potencjału – do działania, od samej wiedzy – do praktycznych umiejętności kształtowania własnego środowiska.
Czym jest sprawczość – fundamenty nowej wizji szkoły
W rozmowie dr Jędrzej Witkowski systematyzuje pojęcie sprawczości i wskazuje cztery najważniejsze elementy, które mają ją budować w szkole:
- Poczucie przynależności do wspólnoty – młodzi ludzie potrzebują czuć się częścią grupy, która nie tylko ich szanuje i wspiera, ale także pozwala im wnosić coś wartościowego. W Polsce od wielu lat poczucie przynależności wypada bardzo słabo w badaniach międzynarodowych. Odbudowanie tej więzi jest warunkiem sprawczości.
- Nastawienie na rozwój – nawiązując do koncepcji Carol Dweck, dr Witkowski podkreśla, iż najważniejsze jest uświadomienie uczniom, iż mogą się rozwijać, uczyć nowych rzeczy i przezwyciężać trudności. W Polsce wielu uczniów (na podstawie badań PISA) uważa, iż są “słabi z polskiego czy matematyki” i nie mogą tego zmienić.
- Przekonanie o własnej skuteczności – zgodnie z pracami Alberta Bandury, fundamentalna jest wiara, iż jeżeli włożę wysiłek, to osiągnę cel, choćby w obliczu przeciwności. Brak tej wiary skutkuje brakiem motywacji i wycofaniem.
- Samoregulacja i umiejętność przekuwania planu w działanie – nie wystarczy mieć pomysł, trzeba umieć go zrealizować i konsekwentnie dążyć do celu. Pozwala to na przełożenie kreatywności na realne efekty.
Wszystkie te komponenty mają być jednocześnie fundamentem indywidualnej i zbiorowej sprawczości – dr Witkowski zwraca uwagę, iż najważniejsza i najbardziej skuteczna jest sprawczość wspólnotowa, oparta na współpracy grupy.
Jak wygląda szkoła, która naprawdę rozwija sprawczość?
Jak przełożyć piękne wizje na codzienność szkolną, zderzoną z przeładowaną podstawą programową i tradycją biurokratycznej hierarchii? Gość i prowadząca podają szereg konkretnych rozwiązań:
- Stwarzanie możliwości wyboru i decydowania (np. o tematach zajęć, sposobie realizacji zadań, formach pracy grupowej)
- Budowanie sytuacji, w których uczniowie wyznaczają cele, dokonują samooceny i wzajemnej oceny swojej pracy
- Praca w grupach, gdzie odpowiedzialność i rola są rozłożone na wszystkich członków zespołu (np. poprzez losowanie zadań, rotację ról)
- Udzielanie i przyjmowanie informacji zwrotnej oraz wdrażanie praktyk pracy z błędem (korygowanie, poprawianie, uczenie wytrwałości)
- Realizacja projektów edukacyjnych oraz rozwiązywanie realnych problemów – od organizacji klasy po udział w szkolnym budżecie obywatelskim
- Zapewnienie każdej osobie uczącej się, nie tylko tym najaktywniejszym, szansy na przeżycie sukcesu i doświadczenie indywidualnej oraz wspólnotowej sprawczości
Ważna jest także zmiana myślenia w szerszej perspektywie – nie zapominać o sprawczości nauczycielskiej i dyrektorskiej, czyli także budowaniu systemu, który pozwala rozwijać sprawczość na wszystkich poziomach szkolnej rzeczywistości. W innym razie czekają nas napięcia. Tylko całościowa zmiana systemu umożliwi prawdziwą transformację.
Ewolucja zamiast rewolucji
Choć pojawia się pragnienie spektakularnych reform, uczestnicy rozmowy podkreślają, iż nie da się zadekretować sprawczości jednym rozporządzeniem. To proces wymagający czasu, praktyki i zmiany kultury pracy szkoły – nie wystarczy nowoczesne słownictwo i zapis w podstawie programowej. Przykładów dobrych praktyk jest dużo, jednak trzeba przełożyć je na powszechne standardy, a nie pozostawiać jedynie najlepszym lub najbardziej zaangażowanym.
Ważne jest, aby każdy nauczyciel i każda nauczycielka mogli w swoim tempie wprowadzać proste rozwiązania wzmacniające podmiotowość i decyzje uczniów – choćby jeżeli to drobne gesty, jak wybór tematu pracy, forma realizacji zadania czy udział w decydowaniu o wystroju klasy. Mikrodoświadczenia sprawczości mogą stać się zalążkiem większych zmian i budować nowy klimat szkolny.
Sprawczość – dla wszystkich, nie tylko dla wybranych
W toku rozmowy pojawia się także temat równości szans. Tradycyjnie większe pole działania miały w szkołach osoby z tzw. dobrych domów, z wysokim kapitałem kulturowym. Celem nowej polityki edukacyjnej, jak przekonuje dr Witkowski, jest, by doświadczenie wpływu na otoczenie stało się udziałem każdego ucznia i uczennicy – niezależnie od zaplecza rodzinnego czy początkowych kompetencji. Pomóc mają tu narzędzia takie jak losowanie ról, systematyczne budowanie “rusztowań” umożliwiających wejście na kolejne poziomy aktywności, a także zachęcanie do prób i pracy z błędem.
Dlaczego warto obejrzeć cały odcinek?
To rozmowa, w której teoria spotyka się z praktyką, a pytania nauczycielek i nauczycieli uzyskują konkretne odpowiedzi. Warto usłyszeć, jak eksperci rozbrajają hasła, które znamy z oficjalnych dokumentów, i pokazują, jak wprowadzać je w życie. Sprawczość to nie moda – to być może najważniejsze narzędzie, by uczniowie poczuli, iż szkoła jest ich miejscem, a nie tylko systemem nakazów i ocen.
