Co łączy wszystkie imperia? Niewątpliwie to, iż kiedyś upadną. Ale czy ich upadkowi zawsze towarzyszy kryzys? I jak wygląda on „od środka”? Na te pytania odpowie prof. Maria Nowak z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej im. Kazimierza Michałowskiego UW, laureatka prestiżowego grantu ERC Consolidator.
9 grudnia prof. Maria Nowak otrzymała ERC Consolidator Grant na realizację projektu A provincial capital polis at the end of the Roman era. Periphery or a center of power? (akronim: PeriPolis) o wartości 1,9 mln euro. Jego celem jest ukazanie późnego Cesarstwa Rzymskiego jako państwa zmagającego się z problemami zaskakująco podobnymi do tych, które dotykają współczesne społeczeństwa.
– Celem projektu jest sprawdzenie, czy kryzys jest nieodłącznym elementem upadku imperiów, czy też oba zjawiska mogą występować niezależnie. Chcę również lepiej zrozumieć codzienne życie w czasach końca – zarówno zwykłych mieszkańców, jak i elit politycznych. Interesuje mnie, czy elity zdawały sobie sprawę z nadchodzącego upadku i próbowały mu przeciwdziałać, czy też koniec przyszedł jako nieunikniony szok – mówi prof. Maria Nowak.
Późne Imperium Rzymskie doświadczało narastającej nierówności ekonomicznej, pauperyzacji miejskich elit, nadużyć podatkowych, korupcji oraz wzrostu potęgi instytucji quasi-korporacyjnych. Państwo próbowało reagować przede wszystkim dzięki prawa, ale najważniejsze pytanie brzmi: czy było wystarczająco silne, by to prawo egzekwować?
Dlaczego upadają imperia?
W literaturze naukowej pojawiały się setki wyjaśnień upadku Cesarstwa Rzymskiego – od anegdotycznych, takich jak „zbyt ciepłe kąpiele” czy promiskuityzm, po poważne, związane z kryzysami politycznymi, ekonomicznymi i militarnymi.
– W powszechnym odbiorze koniec imperium kojarzony jest z wielowymiarowym kryzysem. Dziś, w czasach rosnącej polaryzacji i globalnych napięć, to pytanie powraca z nową siłą – podkreśla prof. Nowak.
Projekt koncentruje się na okresie V–VII wieku, gdy Konstantynopol stopniowo tracił kolejne terytoria. Badaczka analizuje, czy stolica była jeszcze w stanie realnie kontrolować odległe terytoria, zwłaszcza w zakresie podstawowej funkcji państwa, jaką jest egzekwowanie prawa.
– Innymi słowy: czy utrata statusu megaimperium była wynikiem niewydolności państwowych struktur, czy też kryzys i upadek nie muszą iść w parze? – dodaje naukowczyni.
Aby to zbadać, projekt łączy perspektywę „makro” – analizę prawa cesarskiego – z „mikro”, czyli badaniem trzech dobrze udokumentowanych źródłowo stolic prowincji: Antinoopolis w Egipcie, Petry w Jordanii oraz Ravenny w północnej Italii.
– Dzięki bogactwu zachowanych źródeł mogę sprawdzić, czy ramy wyznaczone przez ustawodawcę rzeczywiście działały na poziomie lokalnym – wyjaśnia badaczka.
Badanie prowadzone jest metodą „zoom-in” i „synkdochy”: najpierw szczegółowo analizowany jest wycinek rzeczywistości historycznej, a dopiero później formułowane są wnioski o całości.
Wnioski z przeszłości
Projekt PeriPolis może znacząco zmienić sposób, w jaki myślimy o mechanizmach rozpadu imperiów – zarówno starożytnych, jak i współczesnych.
– Interesuje mnie, czy upadek Cesarstwa rzymskiego musiał wynikać z niewydolności państwa, czy też oba procesy przebiegały niezależnie – podkreśla prof. Nowak.
Rezultaty badań mogą nie tylko dostarczyć nowej interpretacji wydarzeń sprzed 1500 lat, ale także pomóc lepiej zrozumieć, jak funkcjonują duże struktury polityczne w momentach przełomu i jak społeczeństwa radzą sobie „w czasach końca”.
Dr hab. Maria Nowak, prof. ucz. ukończyła studia magisterskie na Międzywydziałowych Indywidualnych Studiach Humanistycznych UW w 2008 roku, uzyskując tytuł magistra prawa. W 2012 roku obroniła na Wydziale Prawa i Administracji UW doktorat cum laude, opublikowany następnie jako monografia Wills in the Roman Empire: A Documentary Approach (2015). Stopień doktora habilitowanego, również cum laude, uzyskała w 2021 roku w dyscyplinie nauk prawnych, na podstawie książki Bastards in Egypt: Social and Legal Illegitimacy in the Roman Era. Od 2012 roku związana była z Wydziałem Prawa i Administracji UW, gdzie pracowała jako adiunkt, a od 2022 roku jako profesor uczelni. W 2024 roku została zatrudniona w Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej im. Kazimierza Michałowskiego UW, obejmując funkcję kierowniczki Zakładu Dziedzictwa Tekstowego w Dolinie Nilu.
Bogate doświadczenia badawcze zdobywała w uznanych ośrodkach międzynarodowych, m.in. na Uniwersytecie Oksfordzkim jako stypendystka Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, Uniwersytecie Genewskim w ramach programu SCIEX, Uniwersytecie w Heidelbergu jako stypendystka Fundacji Humboldta, Uniwersytecie Lejdejskim w ramach programu Bekkera NAWA oraz na Uniwersytecie Ottona i Fryderyka w Bambergu jako profesor wizytująca. Jej zainteresowania badawcze obejmują klasyczną papirologię grecką i papirologię prawniczą, praktykę prawną w Imperium Rzymskim oraz zagadnienia multilegalizmu w świecie antycznym. Prowadzi jednak także badania wybiegające poza tradycyjne granice świata grecko-rzymskiego, m.in. nad prawem attyckim, prawnym ujęciem prostytucji w Atenach klasycznych, klasztornymi testamentami, darowiznami dzieci do klasztorów koptyjskich w VIII–IX wieku oraz nad nubijskimi dokumentami sprzedaży.
