Doświadczanie stresu przez młodych ludzi i ich niedostateczne umiejętności w zakresie radzenia sobie z nim to zjawisko, które stanowi coraz większe wyzwanie dla pedagogów i rodziców. Stan zdrowia psychicznego młodzieży budzi uzasadniony niepokój. Jako nauczyciel i psycholog szkolny zarazem, chciałabym podzielić się swoimi obserwacjami dotyczącymi przeżywania stresu przez uczniów technikum.
Źródła stresu
Okres dojrzewania to czas intensywnych zmian hormonalnych i biologicznych, które wpływają na nastrój i poziom stresu. Wahania hormonów często powodują zmienność nastrojów, która utrudnia radzenie sobie z codziennymi problemami.
Mówiąc o źródłach stresu, nie można zapominać o czynnikach, które jeszcze niedawno były jego przyczyną, a których konsekwencje są wciąż widoczne u uczniów szkół ponadpodstawowych, w tym techników. Młodzież, wspominając pandemię COVID-19, mówi o takich odczuciach jak: spadek poczucia bezpieczeństwa, lęk o siebie i swoich bliskich, któremu towarzyszyły wszechobecna presja informacyjna dotycząca wirusa oraz strach przed realną możliwością utraty zdrowia i życia.
Uczniowie pamiętają również konieczność całkowitej zmiany swojego stylu życia, spowodowanej zamknięciem szkół, zakazem wychodzenia z domu, koniecznością uczestniczenia w edukacji zdalnej. Wiązało się to z brakiem możliwości spotykania się z przyjaciółmi i spędzania czasu wolnego w dowolny sposób, uniemożliwiało uprawianie sportu. Zaznaczyć należy, iż powrót do szkoły po zdalnym nauczaniu był również bardzo trudnym momentem.
Kolejnym czynnikiem, przez cały czas wskazywanym przez młodzież jako źródło stresu, jest konflikt zbrojny na Ukrainie. Podobnie jak w przypadku pandemii, młodzi ludzie zostali przytłoczeni przez media nadmiarem informacji i emocji płynących z Internetu, radia i telewizji. Napływ ludności ukraińskiej, a co za tym idzie, obecność nowych kolegów i koleżanek z obcego kraju, spowodował, iż w przyspieszonym tempie trzeba było nauczyć się współpracować i porozumiewać z osobami z innego kręgu kulturowego.
Stres powodują ponadto: nadmierne i niekontrolowane przez rodziców korzystanie z telefonów, komputerów, gier i serwisów społecznościowych, a tym samum uciekanie od bezpośrednich kontaktów z rówieśnikami w świat wirtualny; łatwy dostęp do niszczących zdrowie używek, napojów energetycznych; naśladowanie stylu bycia lansowany przez media; a także presja rówieśnicza, oczekiwania rodziców i nauczycieli oraz własne oczekiwania wobec siebie.
Wysokie wymagania, jakie stawia system edukacji, prowadzą do znacznego obciążenia psychicznego. Uczniowie technikum odczuwają stres związany z nauką i egzaminami. Jest on szczególnie silny, gdy okazuje się, iż z powodu słabych wyników młodzi ludzie mogą nie otrzymać promocji do kolejnej klasy lub będą zmuszeni zmienić szkołę.
Innym źródłem stresu, jakiego doświadcza młodzież uczęszczająca do technikum, jest zmęczenie z powodu bardzo dużej liczby godzin lekcyjnych. Należy pamiętać, iż w grę wchodzą przedmioty ogólnokształcące, jak i zawodowe. W związku z tym opanowanie obszernej podstawy programowej, konieczność zapamiętania dużej ilości materiału, liczne sprawdziany wiedzy, często po kilka w ciągu jednego dnia, a ponadto konieczność występowania na forum klasy, odpowiedzi ustne, a także czasochłonne dojazdy do szkoły powodują napięcie i wewnętrzny konflikt między własnymi standardami a oczekiwaniami otoczenia.
Zdarza się, iż uczniowie odczuwają presję ze strony nauczycieli i rodziców lub sami sobie narzucają wysokie standardy, którym nie zawsze są w stanie sprostać. Młodzież jest przemęczona i stale niewyspana. Uczniowie deklarują, iż nie mają czasu w własne przyjemności, zainteresowania i pasje. Nic ich nie cieszy i nie sprawia im przyjemności, ponieważ przeżywają stres związany ze szkołą.
Część młodych ludzi, szczególnie z rodzin o niższym statusie materialnym, aby zaspokoić swoje różne potrzeby, pracuje w czasie wolnym od szkoły. W konsekwencji mają oni jeszcze mniej czasu w naukę i przyjemności, co potęguje u nich odczuwanie stresu.
Rodzina, która wywiera ogromny wpływ na rozwój i zdrowie psychiczne młodych ludzi, także bywa w dużej mierze źródłem stresu uczniów. Zauważane są osłabione więzi pomiędzy członkami rodziny, brak wspólnie spędzanego czasu, brak zaufania, rozmów i chęci do dzielenia się swoimi przeżyciami.
Część rodziców wywiera presję, oczekując od swoich dzieci określonych wyników w nauce, co nie zawsze idzie w parze z ich możliwościami. Uczniowie czują więc, iż zawodzą swoich rodziców. Ta frustracja prowadzi do lęku przed porażką i zaniża samoocenę.
Młodzież często uważa, iż nie ma sensu rozmawiać z rodzicami o swoich problemach, przeżywanym stresie i napięciu. Uzasadnia to tym, iż rodzice nie mają ochoty wysłuchiwać zwierzeń, ponieważ nie są nimi zainteresowani, nie mają czasu w rozmowę, są zapracowani lub zajęci swoimi własnymi troskami. Uczniowie boją się krytyki ze strony rodziców, boją się odrzucenia lub nie chcą przysparzać im dodatkowych zmartwień. To powoduje poczucie osamotnienia.
Innymi źródłami stresu u młodzieży bywają konflikty pomiędzy rodzicami, napięta sytuacja domowa, rozwód rodziców, przeprowadzka, problemy zdrowotne czy trudności finansowe rodziny.
Kolejnymi istotnymi czynnikami, które powodują odczuwanie stresu przez uczniów technikum, są presja rówieśnicza oraz konflikty rówieśnicze. Grupa rówieśnicza jest dla młodzieży w tym wieku największym autorytetem. Uczniom bardzo zależy na akceptacji ze strony koleżanek i kolegów oraz poczuciu przynależności do grupy, często za wszelką cenę. Ceną za to poczucie jest konieczność podporządkowania się obowiązującym w grupie normom i zasadom oraz przyjęcie zachowań, opinii, postaw, sposobu ubierania się od pozostałych członków grupy. Presja rówieśnicza, która wymusza na młodzieży konieczność dostosowania się do oczekiwań grupy, może prowadzić do działań sprzecznych z własnymi przekonaniami i wartościami.
Wśród dziewcząt nie zauważam przemocy fizycznej. Natomiast wśród chłopców, którzy stanowią przeważającą część uczniów technikum, rzadko dochodzi do aktów bezpośredniej agresji fizycznej. Zarówno u dziewcząt i chłopców zdarzają się akty przemocy, które przybierają formę np. wyśmiewania się z innych dzieci, obgadywania ich, izolowania od pozostałych członków klasy, obrażania i przezywania ich – nie tylko bezpośrednio, ale też za pośrednictwem Internetu (cyberprzemoc).
Objawy stresu
Do najczęstszych objawów stresu, zgłaszanych przez młodzież, należą: bóle brzucha, nudności, dolegliwości żołądkowe, bóle głowy, przyspieszone bicie serca, nadmierne pocenie się, drżenie rąk, trudności z koncentracją uwagi, obniżony nastrój, napięcie, niepokój, rozdrażnienie, frustracja oraz jąkanie się.
Konsekwencje stresu
Uczniowie doświadczający wysokiego poziomu stresu zgłaszają trudności z pamięcią, czego skutkiem są gorsze wyniki edukacyjne i mniejsza motywacja, a także zwiększone ryzyko przerwania nauki. Skutkiem stresu są trudności z zasypianiem, niespokojny sen i chroniczne zmęczenie.
Stres jest jednym z głównych czynników ryzyka występowania depresji, zaburzeń lękowych, zachowań agresywnych wśród młodzieży. Konsekwencją wysokiego poziomu stresu przeżywanego przez młodzież mogą być samookaleczenia, myśli samobójcze oraz próby samobójcze.
Radzenie sobie ze stresem
Sfery psychiki i ciała są ze sobą połączone. Trudności w sferze psychicznej sprzyjają chorobom, infekcjom, obniżają poziom odporności. I na odwrót – urazy, choroby, zmęczenie działają osłabiająco na sferę psychiki. Przewlekły lub powtarzający się stres przyczynia się do powstawania chorób.
Młodzież technikum pytana o sposoby radzenia sobie ze stresem najczęściej wymienia: spotkania ze znajomymi, granie w gry na komputerze, przeglądanie stron internetowych, słuchanie muzyki oraz aktywność fizyczną.
Podczas zajęć prowadzonych przez psychologa, pedagoga, wychowawców, a także podczas porad indywidualnych udzielanych przez szkolnych specjalistów, uczniowie technikum dowiadują się, iż w walce ze stresem korzystnie jest dbać zarówno o ciało, jak i psychikę. Celem podejmowanych działań psychoedukacyjnych jest uświadomienie uczniom znaczenia umiejętności odpowiedniego zarządzania czasem nauki i odpoczynku. Uczniowie są informowani, iż bardzo ważne jest utrzymywanie równowagi pomiędzy obowiązkami szkolnymi i odpoczynkiem, a regularna aktywność fizyczna poprawia samopoczucie, redukuje poziom stresu i poprawia funkcjonowanie społeczne młodzieży. Uczniowie dowiadują się także, iż odpowiednia ilość snu czy zdrowa dieta pomagają redukować napięcie i są najważniejsze dla utrzymania dobrostanu psychicznego i fizycznego.
Celem pomocy psychologicznej w technikum są działania interwencyjne oraz profilaktyczne. Pomoc ukierunkowana jest na zdobywanie wiedzy o sobie, kształtowanie nowych umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych czy budowanie realistycznego obrazu siebie i ludzi. Ważne jest, aby młodzież potrafiła stawiać sobie realistyczne cele, których realizacja znacząco wpływa na samoocenę i budowanie wiary w siebie. Zdobywane przez uczniów umiejętności autoanalizy, funkcjonowania w sytuacjach stresowych, efektywnego zarządzania swoim czasem czy stosowania technik pracy z ciałem i oddechem przyczyniają się do poprawy samopoczucia, działają odprężająco i zmniejszają odczuwanie stresu.
Istotną rolę odgrywa tworzenie przyjaznego i wspierającego uczniów środowiska edukacyjnego. Nasze technikum promuje zdrowe nawyki poprzez działania profilaktyczne i zapewnianie uczniom możliwości uprawiania sportu. Nieocenione w radzeniu sobie ze stresem jest też wsparcie społeczne, jakie młodzież technikum uzyskuje od rówieśników i profesjonalistów spoza szkoły.
Bardzo dużą rolę w radzeniu sobie młodzieży ze stresem odgrywają rodzice. Ci, którzy aktywnie słuchają swoich dzieci i rozmawiają z nimi o odczuwanych emocjach, są wsparciem dla młodzieży w trudnych chwilach.
Stres może mieć długotrwałe konsekwencje dla zdrowia psychicznego i fizycznego młodych ludzi. Zrozumienie głównych źródeł stresu, wdrażanie odpowiednich strategii, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i systemowym, wydaje się być konieczne dla zapewnienia dobrostanu uczniów.
Współpraca rodziców, nauczycieli, psychologów i innych specjalistów zajmujących się zdrowiem młodzieży jest tu niezbędna. Dobrym kierunkiem działania jest oferowanie przez szkoły dostępu do profesjonalnej pomocy psychologicznej oraz pomocy innych specjalistów.
Natalia LIPNICKA, nauczyciel mianowany z 14-letnim stażem, psycholog w Technikum nr 3 w Łodzi
TEN ARTYKUŁ POWSTAŁ W RAMACH PROCEDURY AWANSU ZAWODOWEGO. DZIEL SIĘ WIEDZĄ I DOŚWIADCZENIEM Z „KURIEREM”. POMOŻEMY CI W AWANSIE ZAWODOWYM I WSPÓLNIE ZAINSPIRUJEMY INNYCH! SZCZEGÓŁY – TEL. 739 290 210.
