Historia Dnia Babci i Dziadka – skąd wzięło się to święto?
Kiedy myślimy o styczniu, wielu osobom od razu pojawia się przed oczami uśmiechnięta babcia przy kuchennym stole, dziadek z krzyżówką albo gazetą i wnuki trzymające w rękach kolorowe laurki. Wierszyki recytowane na szkolnym apelu, piosenki w przedszkolu, kartki „Kochanej Babci” i „Kochanemu Dziadkowi” – wszystko to tworzy bardzo ciepły obraz rodzinnego święta.
Rzadko jednak zadajemy sobie pytanie: czy tak było zawsze? Czy Dzień Babci i Dziadka istnieje „od zawsze”, czy raczej jest dość młodym wynalazkiem? Właśnie na tym polega interesująca historia Dnia Babci i Dziadka – za świętem, które wydaje się oczywiste, stoją konkretne osoby, gazety i daty, a choćby jedno… przedstawienie teatralne.
W tym tekście prześledzimy, skąd wzięła się w Polsce tradycja świętowania 21 i 22 stycznia, jak narodził się pomysł osobnego święta babć i dziadków, jak podobne święta wyglądają w innych krajach oraz co ta historia może nam dać w praktyce – na lekcji, w przedszkolu i w codziennych rozmowach z dziećmi i seniorami.
Kiedy i gdzie zaczęto obchodzić Dzień Babci?
Dziś odpowiedź na pytanie „kiedy obchodzimy Dzień Babci?” wydaje się oczywista: 21 stycznia. Ale ta data wcale nie ma długiej, kilkusetletniej tradycji. To zwyczaj, który narodził się w Polsce dopiero w drugiej połowie XX wieku.
Badacze i dziennikarze zajmujący się historią święta wskazują na tygodnik „Kobieta i Życie”. W 1964 roku redakcja zorganizowała akcję, której celem było symboliczne uhonorowanie babć – w numerze pojawiły się życzenia i rysunek starszej pani z drutami w rękach. Rok później, 21 stycznia 1965 roku, w poznańskim teatrze wystawiono sztukę „Drzewa umierają stojąc” Alejandro Casony. Jedną z głównych ról – właśnie rolę babci – grała Mieczysława Ćwiklińska, świętująca swoje 85. urodziny.
Po spektaklu wręczono jej tort z napisem „Dla Babci”. Ten z pozoru niewielki gest, połączony z konkretną datą, został opisany w prasie. Pomysł gwałtownie podchwyciły inne redakcje, m.in. „Express Poznański” i „Express Wieczorny”, które zaczęły promować 21 stycznia jako Dzień Babci. Z roku na rok święto zdobywało popularność, aż w końcu stało się stałym elementem kalendarzy ściennych i szkolnych gazetek.
Warto podkreślić, iż Dzień Babci nie jest świętem zapisanym w ustawach na równi z dniami wolnymi od pracy. To typowy przykład święta „oddolnego”: stworzonego przez media, wzmocnionego przez szkoły i przedszkola, a ostatecznie przyjętego przez rodziny.
Z czasem zmieniło się również społeczne wyobrażenie o babci. Kiedyś kojarzyła się głównie z rodziną wielopokoleniową – często mieszkała pod jednym dachem z dziećmi i wnukami, pomagała w kuchni, w opiece nad najmłodszymi, przekazywała opowieści o przeszłości. Dziś babcie bardzo często są aktywnymi zawodowo seniorkami, korzystają z internetu, podróżują, mają własne pasje. Jednak jedno pozostaje niezmienne: babcia jest osobą, która łączy pokolenia i niesie ze sobą doświadczenie oraz pamięć rodzinną.
Skąd wziął się w Polsce Dzień Dziadka?
Choć zwykle mówimy jednym tchem „Dzień Babci i Dziadka”, oba święta nie powstały jednocześnie. Dzień Dziadka jest młodszy i ma nieco inną historię.
Gdy Dzień Babci na dobre się zadomowił, pojawiło się pytanie: a co z dziadkami? W drugiej połowie lat 70. Telewizja Polska rozpoczęła akcję, której celem było wyznaczenie osobnego święta dla dziadków. Jednym z rozważanych terminów była data 30 maja – dzień urodzin Mieczysława Fogga, znanego piosenkarza i idola starszego pokolenia. Ten pomysł jednak nie zdobył szerszej popularności.
Z czasem zwyczajowo zaczęto więc świętować dziadków dzień po babciach, czyli 22 stycznia. W 1981 roku Dzień Dziadka został wpisany do kalendarza właśnie pod tą datą i od tego momentu układ 21–22 stycznia jest standardem, jaki znamy do dziś.
Rola dziadka w rodzinie również przeszła dużą zmianę. Dawniej był on często „głową rodu” – osobą kojarzoną z ciężką pracą fizyczną, konkretnym zawodem czy prowadzeniem gospodarstwa. To on uczył wnuki praktycznych umiejętności, opowiadał o dawnych czasach i ważnych wydarzeniach historycznych.
Współczesny dziadek bardzo często jest aktywnym seniorem: jeździ na rowerze, biega, podróżuje, uczy się korzystania z nowych technologii. Obok tego potrafi odebrać wnuki z przedszkola, pomóc w odrabianiu lekcji czy zagrać z nimi w planszówkę. Dzień Dziadka jest więc nie tylko podziękowaniem za wychowanie rodziców, ale też za codzienną, bieżącą obecność w życiu najmłodszych.
Dzień Babci i Dziadka w kalendarzu świąt rodzinnych
Jeśli spojrzymy na polski kalendarz świąt rodzinnych, zobaczymy interesujący ciąg dat: 21 i 22 stycznia (Dzień Babci i Dziadka), potem majowy Dzień Matki, czerwcowy Dzień Dziecka i Dzień Ojca, jesienny Dzień Edukacji Narodowej. Każde z tych świąt dotyka innego elementu rodziny, ale razem tworzą całość, w której wyraźnie widać wagę więzi międzypokoleniowych.
Dla szkół i przedszkoli Dzień Babci i Dziadka to jedna z najważniejszych styczniowych dat. W wielu placówkach planuje się wtedy przedstawienia, występy i spotkania międzypokoleniowe. Dzieci uczą się wierszyków, piosenek, krótkich ról teatralnych, przygotowują laurki i drobne upominki. Święto jest też świetną okazją do rozmowy o rodzinie, tworzenia prostego drzewa genealogicznego czy omawiania ról poszczególnych członków rodziny.
Przykładowe aktywności dla szkół i przedszkoli:
– przedstawienie klasowe, w którym dzieci pokazują, jak spędzają czas z dziadkami;
– wystawa zdjęć „Babcia i dziadek, gdy byli mali” – uczniowie przynoszą stare fotografie i próbują odgadnąć, kto jest na zdjęciu;
– warsztaty pisania życzeń i tworzenia kartek – ćwiczenie języka, estetyki i empatii jednocześnie.
Dzień Babci i Dziadka dobrze wpisuje się też w tzw. kalendarium świąt nietypowych. Nauczyciele coraz częściej wykorzystują takie daty, by urozmaicić rok szkolny i pokazać, iż historia to nie tylko wielkie bitwy, ale też dzieje zwyczajów i codzienności.
Jak obchodzi się Dzień Babci i Dziadka w innych krajach?
Polska tradycja dwóch następujących po sobie dni – osobno dla babć i osobno dla dziadków – jest dość wyjątkowa. Jednak w wielu krajach istnieją podobne święta, choć obchodzone są w inny sposób i w innych terminach.
W Stanach Zjednoczonych funkcjonuje National Grandparents Day, czyli Narodowy Dzień Dziadków. Jego powstanie zawdzięczamy przede wszystkim Marian McQuade z Wirginii Zachodniej. W latach 70. XX wieku prowadziła ona kampanię na rzecz ustanowienia święta, które przypominałoby o roli dziadków i o problemie samotności osób starszych. W 1978 roku prezydent Jimmy Carter podpisał proklamację, która ustanowiła pierwszą niedzielę po Święcie Pracy (Labor Day) jako National Grandparents Day. Pierwsze ogólnokrajowe obchody odbyły się w 1979 roku.
We Włoszech odpowiednikiem polskiego święta jest Festa dei Nonni, czyli Święto Dziadków, obchodzone 2 października. Data ta jest powiązana z katolickim wspomnieniem Aniołów Stróżów – symbolicznie podkreśla się w ten sposób, iż dziadkowie pełnią w rodzinie rolę opiekunów. Święto zostało ustanowione ustawą w 2005 roku jako cywilna „ricorrenza”, a jego celem jest docenienie zarówno emocjonalnej, jak i ekonomicznej roli dziadków we włoskich rodzinach.
Bardzo ciekawą historię ma francuska Fęte des grands-mères, czyli Dzień Babć. W przeciwieństwie do polskiej tradycji nie wyrasta ona z inicjatywy środowisk kulturalnych, ale z… reklamy. Święto zostało stworzone w 1987 roku przez markę kawy Café Grand’Mère jako element kampanii promocyjnej. Z czasem ten marketingowy pomysł tak mocno zakorzenił się w świadomości społecznej, iż pierwsza niedziela marca jest dziś we Francji powszechnie uznawana za Dzień Babć, choć wciąż ma dość komercyjny charakter.
W Japonii nie ma osobnego dnia babć i dziadków, ale istnieje święto Respect for the Aged Day, znane jako Keirō no Hi. Obchodzi się je w trzeci poniedziałek września. Jego korzenie sięgają lokalnego „Dnia Starców” z 1947 roku, a od 1966 roku jest to święto ogólnokrajowe. Tego dnia organizuje się lokalne uroczystości, spotkania z seniorami, a media często prezentują sylwetki najstarszych mieszkańców kraju. To wyraz głęboko zakorzenionego w kulturze japońskiej szacunku dla osób starszych.
W Bułgarii istnieje z kolei Babin den – święto tradycyjnych akuszerek i starszych kobiet pomagających przy narodzinach dzieci. Dawniej obchodzono je 8 stycznia według kalendarza juliańskiego, co w kalendarzu gregoriańskim odpowiada właśnie okolicom 21 stycznia. Dziś Babin den jest traktowany jako święto kobiet i ważnych postaci w społecznościach lokalnych.
W krajach o silnej tradycji katolickiej (np. w Hiszpanii czy Portugalii) rolę święta dziadków pełni często dzień 26 lipca – liturgiczne wspomnienie św. Joachima i Anny, tradycyjnie uznawanych za dziadków Jezusa.
Na tym tle polska tradycja wyróżnia się tym, że:
– mamy dwa osobne dni – 21 stycznia dla babć i 22 stycznia dla dziadków;
– święta te nie są „odgórnie” kościelne ani ustawowe, ale wyrosły z inicjatyw medialnych i szkolnych;
– bardzo mocno zakorzeniły się w praktyce przedszkoli i szkół, dzięki czemu dzieci poznają je już od najmłodszych lat.
Jak zmieniały się tradycje na Dzień Babci i Dziadka?
Jeśli zapytamy dzisiejszych dziadków, jak wyglądał ich Dzień Babci czy Dzień Dziadka kilkadziesiąt lat temu, często usłyszymy o prostych, własnoręcznych gestach: laurka narysowana kredkami, bukiet goździków lub tulipanów, wspólna herbata po niedzielnej mszy. Nie było wtedy mediów społecznościowych, sklepów pełnych gotowych prezentów ani rozbudowanych kampanii reklamowych.
Wraz z rozwojem kultury konsumpcyjnej święto zaczęło się zmieniać. Pojawiły się gotowe prezenty: kosmetyki, czekoladki, biżuteria, książki, a choćby bony na zabiegi SPA czy wycieczki dla seniorów. Sklepy i galerie handlowe zaczęły organizować promocje „na Dzień Babci i Dziadka”, a internet zapełnił się listami „10 najlepszych prezentów dla babci” i „co kupić dziadkowi, który ma wszystko”.
Równocześnie pojawiły się nowe sposoby okazywania pamięci. Zamiast klasycznej kartki – wiadomość głosowa, film nagrany telefonem przez całą rodzinę, zdjęcie wysłane przez komunikator, wideorozmowa. Dla wnuków zamieszkałych daleko od dziadków, czasem w innych krajach, to jedyny realny sposób wspólnego „bycia” w tym dniu.
Warto jednak podkreślić dzieciom (i dorosłym), iż najważniejsza jest nie wartość prezentu, ale czas i uwaga. choćby drogi upominek nie zastąpi rozmowy, uśmiechu i wspólnie spędzonej chwili.
Proste gesty, które wiele znaczą:
– telefon lub wideorozmowa, w której naprawdę słuchamy tego, co babcia czy dziadek mają do powiedzenia;
– wspólne oglądanie starych zdjęć i spisywanie choć kilku rodzinnych historii;
– własnoręcznie napisana kartka z życzeniami, choćby jeżeli pismo nie jest idealne;
– wspólne gotowanie rodzinnego przepisu – pierogów, ciasta czy ulubionej zupy dziadka;
– spacer po miejscach ważnych dla seniorów: dawnej szkole, dzielnicy dzieciństwa, okolicy rodzinnego domu.
W ten sposób ogólna historia święta łączy się z bardzo osobistą historią każdej rodziny.
Dlaczego Dzień Babci i Dziadka jest tak istotny dla dzieci i seniorów?
Z punktu widzenia wychowania i psychologii relacje między dziećmi a dziadkami są niezwykle cenne. Dla młodego człowieka dziadek i babcia są żywym dowodem na to, iż rodzina ma korzenie, iż życie nie zaczyna się „od zera” w momencie jego urodzin.
Dziadkowie przekazują nie tylko opowieści o przeszłości, ale również wartości: uczciwość, pracowitość, wrażliwość na innych. To oni często pamiętają czasy wojny, przemian ustrojowych, życia „bez internetu”. Słuchając ich historii, dziecko uczy się, iż świat się zmienia, ale pewne zasady pozostają ważne.
Z badań nad starzeniem się wynika także, iż regularne kontakty z rodziną, zwłaszcza z wnukami, mogą poprawiać samopoczucie seniorów, zmniejszać poczucie samotności i zwiększać motywację do dbania o zdrowie. Krótko mówiąc: wnuki dają dziadkom powód, by „trzymać formę” – fizyczną i psychiczną.
Dzień Babci i Dziadka to dobry pretekst, by o tym przypomnieć. Ale najważniejsze jest to, co dzieje się przez pozostałe 363 dni w roku – czy pamiętamy o telefonie „bez okazji”, czy raz na jakiś czas wpadniemy na herbatę, czy zapytamy: „Opowiesz mi, jak to było, kiedy byłeś w moim wieku?”.
FAQ – najczęstsze pytania o historię Dnia Babci i Dziadka
Pytanie 1: Kiedy obchodzimy Dzień Babci w Polsce?
Dzień Babci obchodzimy co roku 21 stycznia. Zwyczaj ten pojawił się w latach 60. XX wieku i został spopularyzowany przez prasę, zwłaszcza tygodnik „Kobieta i Życie” oraz dzienniki „Express Poznański” i „Express Wieczorny”. Choć nie jest to święto ustanowione ustawowo, na stałe weszło do kalendarzy szkolnych i rodzinnych.
Pytanie 2: Od kiedy obchodzimy Dzień Dziadka?
Dzień Dziadka jest młodszym świętem. Zaczęto go obchodzić pod koniec lat 70. XX wieku, kiedy Telewizja Polska zaproponowała wyodrębnienie osobnego dnia dla dziadków. Po krótkim okresie prób z inną datą przyjęło się, iż święto przypada 22 stycznia, dzień po Dniu Babci. W 1981 roku ta data została wpisana do kalendarzy.
Pytanie 3: Skąd wzięła się data 21 stycznia dla Dnia Babci?
Data 21 stycznia jest symbolicznie związana z wystawieniem w Poznaniu sztuki „Drzewa umierają stojąc” 21 stycznia 1965 roku, gdy Mieczysława Ćwiklińska świętowała swoje 85. urodziny grając rolę babci. Tę datę powiązano z prasową akcją uhonorowania babć i gwałtownie zaczęto nazywać ją Dniem Babci. Z czasem przyjęła się w całym kraju.
Pytanie 4: Dlaczego Dzień Dziadka obchodzimy 22 stycznia?
Początkowo rozważano inną datę (30 maja – dzień urodzin Mieczysława Fogga), ale nie zdobyła ona szerokiej popularności. Przyjęło się więc rozwiązanie praktyczne: świętowanie dziadków dzień po babciach. Dla szkół i rodzin było to wygodne, a dla mediów – łatwe do zapamiętania. Tak utrwalił się obecny układ 21–22 stycznia.
Pytanie 5: Czy Dzień Babci i Dziadka obchodzi się tak samo w innych krajach?
Nie. W większości państw istnieją pewne odpowiedniki święta dziadków, ale daty i zwyczaje są różne. W USA jest National Grandparents Day we wrześniu, we Włoszech Festa dei Nonni w październiku, we Francji – marcowa Fęte des grands-mères, a w Japonii – Respect for the Aged Day poświęcony wszystkim seniorom. Polska wyróżnia się dwoma następującymi po sobie dniami dla babć i dziadków.
Pytanie 6: Czy Dzień Babci i Dziadka to „stare” święta?
W porównaniu z Bożym Narodzeniem czy Wielkanocą Dzień Babci i Dziadka są świętami bardzo młodymi – mają kilkadziesiąt, a nie setki lat. Mimo to zdążyły mocno wrosnąć w polską kulturę. To dobry przykład na to, iż nowe tradycje mogą powstać dość szybko, jeżeli odpowiadają na realną społeczną potrzebę – w tym przypadku potrzebę docenienia roli seniorów.
Jak wykorzystać historię święta w rozmowie z dziećmi i wnukami?
Znajomość historii Dnia Babci i Dziadka to nie tylko ciekawostka. Można ją wykorzystać bardzo praktycznie – w domu, w szkole i w przedszkolu.
Po pierwsze, opowiadając dzieciom, iż święto powstało w konkretnych latach, iż ktoś musiał wymyślić datę, napisać artykuł w gazecie, zorganizować przedstawienie, pokazujemy, iż tradycja nie jest czymś „zastanym raz na zawsze”, ale czymś, co tworzą ludzie. To świetny punkt wyjścia do rozmowy o innych świętach w kalendarzu.
Po drugie, można zachęcić dzieci do mini–projektu rodzinnego. Na przykład:
– poprosić, by zapytały babcię lub dziadka: „Czy pamiętasz swój pierwszy Dzień Babci/Dziadka?”;
– wspólnie narysować oś czasu rodziny z zaznaczeniem ważnych dat (urodzin, ślubów, pojawienia się wnuków) oraz momentu, gdy w kalendarzu pojawiły się styczniowe święta;
– przygotować krótki wywiad z babcią lub dziadkiem o ich dzieciństwie: jak spędzali czas, jakie mieli obowiązki, z czego się cieszyli.
Po trzecie, warto podkreślić, iż o dziadkach można pamiętać nie tylko raz w roku. 21 i 22 stycznia to piękny symbol, ale równie istotny jest ciepły telefon w zwykły dzień, wiadomość wysłana „bez okazji” czy propozycja wspólnego spaceru.
