Metody, dzięki którym można być spokojnym o wiedzę uczniów przed egzaminem

Życie uczy, iż im bliżej zakończenia edukacji na etapie szkoły podstawowej lub ponadpodstawowej, tym bardziej wzrasta poziom niepokoju nauczycieli, dyrektorów szkół, uczniów i ich rodziców o rezultaty uczenia się oraz wyniki zewnętrznych sprawdzianów wiedzy.

Fundamentem uczenia się jest planowanie

Planowanie i realizacja założonego planu to filary trwałości procesu uczenia (się). Umiejętność ta wydaje się być kluczowa, zwłaszcza w kontekście przygotowania do sprawdzianów czy egzaminów. W szkolnej praktyce naszych uczniów obserwujemy syndrom tzw. “ostatniej chwili”. Postawę taką rozpatrywać można w kategoriach uczniowskiej przypadłości. Tymczasem jest ona uwarunkowana fizjologicznym rozwojem mózgu. Umiejętność planowania jest trudna do opanowania, szczególnie dla dzieci w wieku szkolnym. Płaty czołowe, czyli obszar w mózgu odpowiedzialny za planowanie, rozwija się bowiem do 20 roku życia. Znaczenia nabierają tutaj uczniowskie doświadczenia związane z planowaniem – od przyglądania się temu procesowi, bycia jego częścią aż po samodzielne działania.

Planowanie, zarówno w doświadczeniu nauczycieli jak i uczniów, zwykle polega na rozłożeniu treści jakie uczeń powinien opanować w konkretnym czasie. Tymczasem edukacyjnie wartościowe planowanie oprócz rozłożenia treści zawiera takie elementy jak: podzielenie treści na mniejsze porcje, przemieszanie ich i regularne wracanie w odpowiednich odstępach czasu.

Ćwiczenia w przywoływaniu, rozłożenie nauki w czasie i ćwiczenia przemieszane

Najnowsze badania edukacyjne[1] wskazują na trzy strategie, które wspierają planowanie zwiększające sukces edukacyjny uczniów, tj. ćwiczenia w przywoływaniu, rozłożenie nauki w czasie i ćwiczenia przemieszane. Można wykorzystywać je łącznie lub pojedynczo. Punktem wyjścia do zastosowania tych strategii jest zmiana myślenia o uczeniu się naszych uczniów i uczennic, którą najpełniej oddają słowa:

Kiedy myślimy o uczeniu, skupiamy się na wtłaczaniu informacji do głów naszych uczniów. Zamiast tego powinniśmy skupić się na ich wydobywaniu. [2]

W przywoływaniu może uczestniczyć cała klasa

Przywołanie informacji z pamięci to praktyka obecna zarówno w doświadczeniach uczniów, jak i pracy nauczyciela. Jej przykładem jest postawienie pytania: O czym rozmawialiśmy na ostatniej lekcji? Doświadczenie pokazuje, iż zwykle kończy się to wskazaniem do odpowiedzi jednego ucznia lub odpowiedzią samego nauczyciela.

Aby zaangażować intelektualnie całą klasę, można poprosić wszystkich uczniów o zapisanie odpowiedzi na to pytanie (krótkie, pełne zdania) i wyznaczyć na zapis dwie minuty. Kolejne trzy minuty można przeznaczyć na przedyskutowanie przez uczniów odpowiedzi w parach, a potem zaprosić ich do podzielenia się na forum odpowiedziami i wnioskami z dyskusji. Tak przeprowadzone ćwiczenie w przywoływaniu przynosi podwójną korzyść: wzmacnia ślad pamięciowy, dzięki czemu przywołane treści będą w przyszłości łatwiej dostępne dla uczniów i dostarcza informacji zwrotnej o tym, jakie treści z poprzedniej lekcji zostały opanowane.

Ważne, by nie pomylić przywoływania z odpytywaniem

Myśl o ćwiczeniach w przywoływaniu jako o metodzie uczenia się, a nie o narzędziu do wystawiania stopni. [3]

Istnieje kilka rekomendacji, które pozwolą zachować istotę ćwiczeń w przywoływaniu i jednocześnie uniknąć błędnego ich rozumienia zmierzającego w kierunku testowania, odpytywania lub wykorzystania ich jako narzędzia do oceniania:

• zaproś do przywoływania wszystkich uczniów/uczennice;
• uczyń z przywoływania część lekcyjnej rutyny;
• poproś uczniów/uczennice o zapisywanie przywoływanych informacji;
• uczyń z przywoływania aktywność o “niskiej stawce” (bez oceniania);
• wyjaśnij uczniom/uczennicom korzyści z przywoływania.

Badania potwierdzają, iż warto rozkładać naukę w czasie

Szkolne doświadczenie pokazuje, iż uczniowie często uczą się w skumulowany sposób, tzn. podejmują próbę opanowania bądź powtórzenia dużej partii materiału na chwilę przed sprawdzianem. Skutkuje to nadmiernym obciążeniem emocjonalnym i poznawczym, a dodatkowo nie wpływa na trwałość zapamiętanych informacji.

Badania edukacyjne[4] pokazują, iż skumulowane uczenie się – często intuicyjnie wybierane – jest nieskuteczne w przeciwieństwie do rozłożenia nauki w czasie polegającym na wracaniu do treści w odpowiednich odstępach czasu.

Pamiętać o krzywej zapominania

O kluczowych momentach, w których warto wracać do treści, już w 1885 roku mówił Hermann Ebbinghaus, a jego badania zostały potwierdzone przez współczesnych badaczy[5].

Zilustrował je krzywą zapominania, która znajduje się poniżej.

Ilustruje ona, kiedy następuje najwyższy spadek zapamiętanych informacji, co wskazuje nam najważniejsze momenty na przywoływanie po zakończonej nauce: 20 minut, 1 dzień, tydzień, miesiąc itd. Przykładami praktycznego wykorzystania krzywej Ebbinghausa mogą być:

• 20 minut – ćwiczenia podsumowujące lekcję, np. wyżej opisane “Dwie rzeczy”;
• 1 dzień – wartościowa praca domowa zawierająca zagadnienia ostatniej lekcji i wcześniejszych działów;
• tydzień – ćwiczenia przywołujące na początku lekcji, np. quizy;
• miesiąc – uwzględnianie w pracach domowych, aktywnościach, proponowanych zadaniach na lekcji zagadnień z poprzednich działów. Na przykład: Wskaż różnice i podobieństwa między demokracją szlachecką a demokracją ateńską. Podobnie w zadaniu z języka polskiego: Określ części zdania, rozpoznaj jego rodzaj oraz narysuj wykres.

Mieszać treści z różnych działów

Kolejną strategią wspierającą trwałe uczenie się są ćwiczenia przemieszane, czyli takie, które w obrębie jednego zadania wymagają wykorzystania wiedzy i umiejętności z różnych działów. Wysokoefektywnym ćwiczeniem przemieszanym jest zestawianie ze sobą na zasadzie podobieństw i różnic bliskich sobie faktów, zjawisk, zagadnień, struktur gramatycznych, umiejętności matematycznych. Przykładem mogą być następujące zadania:

• Porównaj przyczyny wybuchu I i II wojny światowej.
• Co łączy, a co dzieli poznanych przez ciebie bohaterów romantycznych?
• Na podstawie struktury zdania, dopasuj formę czasownika.
• Wskaż podobieństwa i różnice w budowie ciała owada i pająka.
• Jak rozchodzą się fale mechaniczne, a jak elektromagnetyczne?

Ćwiczenia przemieszane są jednocześnie ćwiczeniami w przywoływaniu i w naturalny sposób rozłożone są w czasie. Łączą w ten sposób wszystkie trzy strategie: przywoływanie, rozłożenie w czasie i przemieszanie. Ich stosowanie przygotowuje do rozwiązywania zadań egzaminacyjnych, bo te najczęściej mają przemieszany charakter. Ich cechą jest zastosowanie wiedzy i umiejętności w różnych kontekstach, analizowanie, porównywanie i wnioskowanie.

SŁOIK LUB PUDEŁKO

Każdą z opisanych strategii traktować można autonomicznie bądź całościowo. Przykładem jednoczesnego ich stosowania jest wykorzystanie słoika lub pudełka, w którym gromadzone będą ćwiczenia w przywoływaniu, takie jak:

• pytania dotyczące wcześniejszych lekcji,
• przykładowe zadania,
• pytania stworzone przez uczniów (nauczyciel może ich poprosić: Zapisz dwa pytania, które można zadać osobie uczestniczącej w tej lekcji).

Na początku w pojemniku pojawiać się będą najważniejsze pytania dotyczące jednej lekcji. Z czasem ich pula rozrośnie się do pytań związanych z danym działem. Aby liczba zadań pod koniec roku szkolnego nie była zbyt duża, warto regularnie przeglądać i usuwać część pytań z pojemnika, zostawiając tylko te kluczowe. Taka praktyka pozwoli na ograniczenie puli zagadnień do regularnych powtórek, które utrwalą wiedzę uczniów i pomogą osiągnąć sukces na egzaminie.

Zmierzać małymi krokami do biegłości

Bieżące, regularne stosowanie ćwiczeń w przywoływaniu, przemieszanie treści i nauka rozłożona w czasie mogą stać się codzienną, wspólną praktyką nauczycieli i uczniów. jeżeli to się wydarzy, uczniowie stopniowo uzyskują większą pewność swojej wiedzy, zauważają, iż coraz lepiej rozumieją pytania i zadania, a także, iż łatwiej wydobywają z pamięci i celowo przetwarzają informacje, które potrzebne im do udzielenia prawidłowej odpowiedzi lub bezbłędnego wykonania zadania, stopniowo osiągają coraz większą biegłość w operowaniu wiedzą.

Możemy w każdej chwili przystąpić do wdrożenia tych trzech strategii. Wystarczy podjąć w tej sprawie świadomą decyzję i małymi krokami zmierzać do celu.

Bibliografia:

[1] John Dunlosky, Strengthening the Student Toolbox: Study Strategies to Boost Learning, 2013

[2] Pooja Agarwal, Patrice Bain, Powerful Teaching. Unleash the Science of Learning, 2019

[3] tamże

[4] Karpicke, J.D., & Bauernschmidt, A, Spaced retrieval: Absolute spacing enhances learning regardless of relative spacing [w:] Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 37(5), 1250-1257, 2011

[5] Benedict Carey Jak się uczyć. 2015