Dokonując diagnozy funkcjonalnej dziecka bądź grupy zwykle wyróżniamy w niej następujące obszary:
- zasoby, czyli mocne strony;
- przeżywane trudności, czyli tzw. diagnoza problemowa;
- potrzeby wynikające z określonych trudności;
- plan działania, czyli oddziaływania mające na celu odpowiedzieć na wyróżnione potrzeby i zminimalizować problemy.
W diagnozie warto znaleźć miejsce na określenie umiejętności, którymi dziecko już sprawnie się posługuje (zasoby) oraz takie, których jeszcze nie opanowało w dostatecznym stopniu i zapisać je, jako cele w planie działania. Myślenie w kategoriach umiejętności może znacznie ułatwić pracę z dzieckiem i grupą oraz uczynić ją bardziej efektywną, ponieważ mówienie o umiejętnościach, jest dla dziecka zdecydowanie bardziej przystępne, niż mówienie o problemach. Dzieci wolą słuchać o osiągnięciach, które są w ich zasięgu niż o tym, z czym sobie nie radzą. Ponadto zdobywanie nowych kompetencji i odnoszenie sukcesów wpisuje się w ich naturalne tendencje rozwojowe. Opanowując nowe umiejętności, dzieci szukają informacji o sobie, próbują siebie określać, budują obraz własnej osoby, kształtują tożsamość.
Przeformułowanie problemów na umiejętności jest szczególnie ważne w przypadku dzieci, które przeżywają wiele trudności i porażek z powodu niepełnosprawności, obniżonych możliwości intelektualnych bądź fizycznych, problemów natury emocjonalno–społecznej czy trudnej sytuacji rodzinnej. Słyszą one od innych ludzi (np. w domu, na podwórku, w szkole) wiele negatywnych informacji o sobie. Trudności i wymagania z perspektywy dziecka wydają się nie mieć końca, co często wpływa na obniżenie samooceny i motywacji do pracy. Niektóre dzieci odnajdując siebie w takiej sytuacji, czują się bezradne i bez szans wobec oczekiwań otoczenia.
Zmiana problemów na wyzwania
Przykładowy komunikat kierowany do dziecka, które ma problemy z czytaniem, mógłby wyglądać następująco:
Wiem, iż świetnie radzisz sobie z liczeniem. Potrafisz już choćby mnożyć niektóre liczby w pamięci. Z pewnością masz też wiele innych cennych umiejętności, o których jeszcze nie wiem. Spróbujmy je określić. Powiedz mi, z czego jesteś zadowolony? (w razie potrzeby, wychowawca pomaga dziecku w ich określeniu) Jak każdy, masz też takie umiejętności, które warto jeszcze rozwinąć. Jak myślisz, co mógłbyś poćwiczyć? (…) Zauważyłam, iż mógłbyś ulepszyć umiejętność płynnego czytania. Mam pomysł, jak możesz ją zdobyć. Czy chciałbyś spróbować?
Rozważmy teraz różne przykłady trudności, z jakimi borykają się dzieci, określić potrzeby, jakie się za nimi kryją oraz umiejętności, których opanowanie stanowiłoby odpowiedź na wyróżnione potrzeby.
- Trudności: Mówi o sobie, iż nic nie potrafi i nic nie wychodzi mu dobrze. Z tego powodu nie podejmuje nowych wyzwań.
- Potrzeby: Pozytywne myślenie o sobie. Podniesienie poczucia własnej wartości.
- Umiejętności: Dostrzeganie własnych zalet, zdolności, sukcesów.
- Trudności: Przerywa wypowiedzi innych osób podczas grupowych rozmów.
- Potrzeby: Uwaga i uznanie. Skupienie.
- Umiejętności: Aktywne słuchanie. Koncentrowanie uwagi.
- Trudności: Niechętnie uczy się historii. Otrzymuje z tego przedmiotu słabe stopnie.
- Potrzeby: Wiara we własne siły i zdolności, w możliwość zdobycia potrzebnej wiedzy i poprawienia ocen. Potrzeba sukcesów w nauce.
- Umiejętności: Wytrwałość w nauce historii. Korzystanie z proponowanego wsparcia.
- Trudności: Podczas wycieczek zachowuje się hałaśliwie, odchodzi od grupy, chowa się.
- Potrzeby: Poczucie bezpieczeństwa podczas wyjść. Radzenie sobie w nowych miejscach i sytuacjach.
- Umiejętności: Skupienie i zaangażowanie podczas wycieczek.
