W piątek 18 lipca 2025 roku polską scenę kulturalną dotknęła bolesna strata – po ciężkiej chorobie zmarł profesor Rafał Zapała, jeden z najbardziej nowatorskich kompozytorów swojego pokolenia, którego twórczość przez lata wyznaczała nowe kierunki rozwoju polskiej muzyki współczesnej. Artysta, który miał zaledwie 50 lat, przez ponad dwie dekady swojej działalności artystycznej zapisał się jako bezkompromisowy eksperymentator dźwięku oraz wizjoner, który potrafił łączyć tradycyjną kompozycję z najnowocześniejszymi technologiami muzycznymi.
Fot. Warszawa w Pigułce
O śmierci wybitnego kompozytora poinformowała w mediach społecznościowych jego żona Joanna Zapała, która w przejmujących słowach pożegnała swojego ukochanego męża, nazywając go najlepszym przyjacielem oraz ulubionym człowiekiem. Małżonka artysty podkreśliła, iż przez całe życie byli razem, a ta jedność trwała aż do samego końca jego zmagań z postępującą chorobą, która ostatecznie odebrała polskiej kulturze jednego z jej najjaśniejszych przedstawicieli.
Rafał Zapała przez większą część swojego twórczego życia był nierozerwalnie związany z Poznaniem, miastem które stało się nie tylko miejscem jego artystycznego rozwoju, ale także platformą dla realizacji najbardziej ambitnych projektów muzycznych. Swoją edukację muzyczną rozpoczął na poznańskiej Akademii Muzycznej, gdzie studiował jednocześnie dwa wymagające kierunki – dyrygentury chóralnej oraz kompozycji, co już od wczesnych lat kształtowało jego wszechstronne podejście do tworzenia muzyki i pracy z wykonawcami.
Dążenie do ciągłego rozwoju artystycznego doprowadziło kompozytora do kontynuowania edukacji na Akademii Muzycznej w Krakowie, gdzie uzyskał tytuł doktora, pogłębiając swoją wiedzę teoretyczną oraz rozwijając indywidualny styl kompozytorski, który później stał się jego rozpoznawalnym znakiem firmowym w świecie muzyki współczesnej. Ta solidna podstawa akademicka pozwoliła mu na śmiałe eksperymentowanie z formą oraz treścią muzyczną, łączenie różnych tradycji i stylów w sposób nowatorski oraz tworzenie dzieł, które wykraczały poza konwencjonalne ramy gatunkowe.
Jako wizjoner oraz organizator życia muzycznego, profesor Zapała założył innowacyjny projekt pod nazwą Kołorking Muzyczny, który stał się istotną platformą promocji młodych talentów oraz prezentacji najbardziej awangardowych nurtów muzyki współczesnej. Dodatkowo pełnił funkcję prezesa fundacji an_ARCHE NewMusicFoundation, instytucji która odegrała kluczową rolę w rozwoju polskiej sceny muzyki eksperymentalnej oraz w nawiązywaniu międzynarodowych kontaktów artystycznych, umożliwiających wymianę doświadczeń między polskimi oraz zagranicznymi twórcami.
Przez lata swojej działalności kompozytorskiej profesor Zapała był inicjatorem oraz liderem wielu zespołów oraz projektów muzycznych, które eksplorował różnorodne możliwości współczesnego wyrazu artystycznego. Jego utwory charakteryzowały się unikalnym połączeniem elementów muzyki współczesnej komponowanej z improwizacją, wykorzystaniem najnowocześniejszych technologii elektronicznych oraz odważnym eksperymentowaniem z nowymi formami wyrazu dźwiękowego, co czyniło z niego jednego z najbardziej rozpoznawalnych przedstawicieli polskiej awangardy muzycznej.
Wśród najważniejszych osiągnięć artystycznych profesora Zapały szczególne miejsce zajmuje monumentalna pięcioczęściowa opera Solastalgia, którą skomponował w 2022 roku na zamówienie Teatru Wielkiego w Poznaniu. To ambitne dzieło operowe, które podejmowało tematykę ekologiczną oraz relacji człowieka ze środowiskiem naturalnym, zostało uznane za jedno z najważniejszych polskich dzieł operowych ostatnich lat oraz przykład udanego połączenia tradycyjnych form operowych z nowoczesnymi środkami wyrazu artystycznego.
Międzynarodowe uznanie dla talentu kompozytorskiego profesora Zapały znalazło swój wyraz w otrzymaniu prestiżowego Stypendium Fulbrighta, które umożliwiło mu kontynuowanie badań oraz pracy twórczej na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, jednej z najbardziej renomowanych uczelni na świecie w dziedzinie badań nad muzyką współczesną. Ten okres pracy w Stanach Zjednoczonych znacząco wpłynął na jego dalszy rozwój artystyczny oraz pozwolił na nawiązanie kontaktów z czołowymi przedstawicielami międzynarodowej sceny muzyki eksperymentalnej.
Szczególnie innowacyjnym aspektem działalności artystycznej profesora Zapały było jego zaangażowanie w tworzenie muzyki dostępnej dla szerokiej publiczności poprzez organizowanie cykli koncertów dla przechodniów na poznańskiej ulicy świętego Marcina. Te niekonwencjonalne wydarzenia kulturalne przybliżały muzykę współczesną przypadkowym słuchaczom, łamały bariery między twórcami a odbiorcami oraz pokazywały, iż awangardowa muzyka może funkcjonować poza tradycyjnymi salami koncertowymi.
Równie nowatorskim przedsięwzięciem była stworzona przez kompozytora Maszyna Koncertowa, projekt który polegał na tworzeniu oraz prezentowaniu interaktywnych koncertów za pośrednictwem internetu, co znacznie wyprzedzało swoje czasy oraz okazało się szczególnie istotne podczas pandemii, kiedy tradycyjne formy prezentacji muzyki zostały znacząco ograniczone. Ta inicjatywa pokazała, jak nowoczesne technologie mogą służyć do tworzenia nowych form kontaktu między artystami a publicznością.
Wkład profesora Zapały w rozwój kultury oraz życie artystyczne Poznania został oficjalnie doceniony w 2022 roku, kiedy Rada Miasta Poznania przyznała mu Nagrodę Artystyczną Miasta Poznania za wybitne osiągnięcia w dziedzinie twórczości artystycznej oraz zasługi w upowszechnianiu kultury. To wysokie wyróżnienie było uznaniem nie tylko dla jego indywidualnych osiągnięć kompozytorskich, ale także dla jego roli jako animatora życia kulturalnego oraz promotora najnowszych nurtów w muzyce współczesnej.
Działalność pedagogiczna profesora Zapały obejmowała nie tylko formalne nauczanie akademickie, ale także mentorowanie młodych kompozytorów oraz muzyków, którym przekazywał swoją pasję do eksperymentowania z dźwiękiem oraz odwagę w poszukiwaniu nowych form wyrazu artystycznego. Wielu z jego uczniów oraz współpracowników kontynuuje w tej chwili jego wizję muzyki jako medium otwartego na wszelkie innowacje oraz eksperymenty.
Twórczość profesora Zapały była regularnie prezentowana nie tylko na polskich scenach, ale także na prestiżowych festiwalach muzyki współczesnej w Europie oraz Ameryce Północnej, co świadczyło o międzynarodowym uznaniu dla jego talentu oraz oryginalności artystycznej. Jego kompozycje wykonywały czołowe orkiestry oraz zespoły specjalizujące się w muzyce współczesnej, a nagrania jego utworów były wydawane przez renomowane wytwórnie fonograficzne.
Profesor Zapała był także aktywnym uczestnikiem międzynarodowych konferencji oraz sympozjów poświęconych muzyce współczesnej, gdzie dzielił się swoimi doświadczeniami kompozytorskimi oraz teorią muzyki, przyczyniając się do rozwoju dyskursu akademickiego na temat kierunków rozwoju współczesnej sztuki dźwięku. Jego teksty teoretyczne oraz analizy kompozytorskie były publikowane w specjalistycznych czasopismach muzycznych.
Strata, którą poniosła polska kultura wraz ze śmiercią profesora Rafała Zapały, jest tym większa, iż kompozytor znajdował się w pełni swoich możliwości twórczych oraz miał jeszcze wiele planów artystycznych do zrealizowania. Jego przedwczesna śmierć pozbawia polską muzykę współczesną jednego z jej najbardziej charakterystycznych głosów oraz wizjonerów, którzy potrafili łączyć głęboką wiedzę teoretyczną z nieograniczoną wyobraźnią artystyczną.
Dziedzictwo artystyczne profesora Zapały będzie żyło w jego kompozycjach, które przez cały czas będą wykonywane na scenach w Polsce oraz za granicą, w działalności instytucji przez niego założonych oraz w pamięci wszystkich, którzy mieli szczęście poznać go jako artystę, pedagoga oraz człowieka o niezwykłej pasji do muzyki. Jego odejście zamyka istotny rozdział w historii polskiej muzyki współczesnej, ale jednocześnie otwiera drogę dla kolejnych pokoleń kompozytorów, którzy będą mogli czerpać inspirację z jego nowatorskiego podejścia do sztuki dźwięku.
Źródło: Radio ZET/Ruch Muzyczny/poznan.pl/Warszawa w Pigułce
