Praca z trudnym uczniem. Zagrożenie niedostosowaniem społecznym

Niedostosowanie społeczne to termin opracowany przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą, wprowadzony w Polsce w 1959 roku przez prof. Marię Grzegorzewską, twórczynię pedagogiki specjalnej. To występowanie zachowań nieakceptowanych, niezgodnych z przyjętymi ogólnie zasadami i normami.

Nieprzystosowanie przejawia się w nieumiejętności funkcjonowania w określonej roli społecznej, na przykład ucznia czy kolegi. O niedostosowaniu społecznym można mówić również w odniesieniu do konkretnych grup społecznych funkcjonujących w danej rzeczywistości, a jego przyczyn poszukiwać w środowisku rodzinnym, rówieśniczym i we adekwatnościach dziecka (Strykowska, 2005, s. 14).

W przypadku dziecka zagrożonego niedostosowaniem społecznym obserwuje się najczęściej postawy i zachowania odbiegające od przyjętej normy, ale o mniejszym nasileniu i mniejszej częstotliwości niż w przypadku ucznia niedostosowanego społecznie. Uczeń zagrożony niedostosowaniem społecznym ma problemy z przestrzeganiem zasad panujących w klasie i szkole, wypełnianiem obowiązków ucznia, panowaniem nad własnymi emocjami, jest skonfliktowany często ze swoimi rodzicami, których oczekiwaniom nie może sprostać, oraz ma trudności z opanowaniem treści wynikających z podstawy programowej.

Zagrożenie niedostosowaniem społecznym może, ale nie musi, wynikać ze złej sytuacji rodzinnej dziecka. Trudności wychowawcze sprawiają także dzieci z tak zwanych „dobrych” rodzin. Symptomy niedostosowania mogą przejawiać się w różny sposób i nie powinny być bagatelizowane. Działania zmierzające do ich wyeliminowania powinny być podejmowane jak najwcześniej. Mowa tutaj o takich niepokojących symptomach jak nieposłuszeństwo wobec dorosłych, postawy buntownicze, popadanie w konflikty z rówieśnikami, agresywne zachowania, unikanie szkoły (wagary), manipulacje i kłamstwa, czy też niepowodzenia w nauce szkolnej.

Uczniowie przejawiający takie zachowania trafiają do młodzieżowych ośrodków socjoterapii lub młodzieżowych ośrodków wychowawczych. Przy czym przyjęcie do MOS-u odbywa się za zgodą rodziców, a dziecko/uczeń pracuje na zasadzie dobrowolności – młody człowiek sam podejmuje decyzję o pracy nad sobą na zasadach i warunkach obowiązujących w ośrodku. Natomiast do MOW-u uczeń trafia wyrokiem sądu.

Uczeń zagrożony niedostosowaniem społecznym może także realizować naukę w szkole – w oddziale ogólnodostępnym lub integracyjnym. Dziecko takie, podobnie jak uczeń z niedostosowaniem społecznym, uzyskuje orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego na mocy decyzji zespołu orzekającego, działającego w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Wydanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego odbywa się zawsze na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) lub pełnoletniego ucznia.

Orzeczenie wskazuje zalecane formy kształcenia. Organizuje się je w szkołach, oddziałach i ośrodkach, o których mowa w § 2 ust. 1 pkt 4, 6 i 8, na każdym etapie edukacyjnym (§ 3 ust. 2 Rozporządzenia w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym).

Dla ucznia z orzeczeniem zespół nauczycieli opracowuje IPET – indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny. To zbiór działań wychowawczych, korekcyjnych i terapeutycznych, które dostosowane są do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia.

IPET powinien opierać się na tzw. zasadzie demokratyzacji pracy wychowawczej, to znaczy uczniowie powinni być współodpowiedzialni za rekonstrukcję swojej osobowości, która prowadzi do przestrzegania zasad i norm życia społecznego. IPET podlega też ewaluacji, czyli analizie skuteczności zaleceń – należy opisać mocne oraz słabe strony dziecka, a także ustalić, w jakim stopniu udało się zniwelować jego trudności, a które z deficytów trzeba dalej stymulować. Warto dodać, iż uczeń zagrożony niedostosowaniem społecznym realizuje także podstawę programową kształcenia ogólnego, określoną dla poszczególnych typów szkół.

Zagrożenie niedostosowaniem społecznym może, ale nie musi,
wynikać ze złej sytuacji rodzinnej dziecka. Trudności wychowawcze sprawiają także dzieci z tzw. „dobrych” rodzin.

Praca z uczniem zagrożonym niedostosowaniem społecznym to ogromne wyzwanie dla nauczyciela oraz sprawdzian jego kompetencji. Jaka jest zatem jego rola? Ma on do czynienia z szerokim wachlarzem działań, począwszy od drobnych problemów, trudności edukacyjnych, wychowawczych, po działania zagrażające bezpieczeństwu uczniów czy wręcz samego nauczyciela.

Z moich obserwacji wynika, iż w ostatnich latach skala zachowań agresywnych, zwłaszcza uczniów klas młodszych, czwarto- i piątoklasistów, ciągle niepokojąco wzrasta. Kluczową kompetencją nauczyciela jest umiejętność wnikliwego poznania sytuacji ucznia, odkrywania tego, co się w nim dzieje, rozpoznawania sytuacji i zapobiegania trudnym zachowaniom podczas zajęć, zanim sytuacja zmieni się w groźną czy niebezpieczną.

Szeroko pojęta czujność, ale i empatia nauczyciela wobec potrzeb ucznia i grupy, procesy zachodzące między rówieśnikami i wnikliwe przyglądanie się grupie, jak i indywidualnie każdemu z uczniów jest tutaj kluczowe. W obliczu faktu, iż każdy uczeń jest inny i zmienia się każdego dnia w kierunku niedającym się ściśle zaplanować i do końca przewidzieć, nauczyciel musi mieć zawsze w tyle głowy gotowość do zmiany i modyfikacji swoich postaw i metod pracy. Nauczyciel działa w okolicznościach niepowtarzalnych, dlatego nie może bezgranicznie ufać posiadanej wiedzy zawodowej, choćby potwierdzonej najlepszymi dyplomami (Kwaśnica 2004, s. 294–295).

Nauczyciel, który uczy dziecko zagrożone niedostosowaniem, musi dopasować wymagania edukacyjne do indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia, w tym do wymagań dotyczących oceniania oraz klasyfikowania.

Z moich obserwacji i doświadczeń wynika, iż łatwiej jest zmotywować uczniów młodszych klas. W klasach 7–8 szkoły podstawowej często nagromadzenie problemów środowiskowych, rodzinnych i emocjonalnych bardzo negatywnie wpływa na proces motywacyjny. W pracy tej należy mieć głowę otwartą na pomysły i ciągle je modyfikować, dopasowując do konkretnej grupy. Pokazy multimedialne, wycieczki, lekcje terenowe, warsztaty, zachęcanie do udziału w imprezach szkolnych – powinny też stwarzać uczniom możliwość odniesienia sukcesów szkolnych. dla wszystkich ucznia jest to ogromnie ważne, jednak dla uczniów zagrożonych, z niską samooceną, uzyskanie możliwości odniesienia sukcesu bywa często bezcennym doświadczeniem. Wzmacnia to poczucie własnej wartości i staje się często fundamentem budowania motywacji do dalszej pracy nad sobą.

Przyjmuje się, iż w pracy z uczniem zagrożonym nauczyciel powinien stosować się do zasad: indywidualizacji nauczania, stopniowania trudności, pomocy w nauce, dominacji wychowania, systematyczności, metod i form aktywizujących, treści kształcenia, nauczania zespołowego. Warto proponować także uczniom niestandardowe metody pracy. Na lekcjach historii realizuję np. innowacje, które nazwałam ,,historia rysowana” i ,,gamaifikacja”, czyli wykorzystywanie schematów i mechanizmów znanych z gier.

Z mojego doświadczenia wynika także, iż proces wychowawczy ucznia zagrożonego niedostosowaniem jest niemożliwy, a przynajmniej bardzo trudny, bez zbudowania z nim relacji opartej na zaufaniu, poczuciu sprawiedliwości i osobistym autorytecie.

Nasza praca – zarówno wychowawcza, jak i dydaktyczna – nie gwarantuje sukcesów, a droga do osiągnięcia pozytywnych celów przez ucznia mającego zachowania antyspołeczne jest trudna. Nauczyciel jest tutaj również narażony na to, iż efektów swojej pracy nie zobaczy przez dłuższy czas, a w niektórych przypadkach wcale. Konieczne jest zatem wypracowanie odporności wobec napotykanych w praktyce trudności, by nie stracić wiary w podejmowany trud pracy. Odniesiony natomiast sukces, tak na polu wychowawczym, jak i edukacyjnym, osiągany w tak trudnych i niesprzyjających warunkach, jest natomiast niezmiernie budujący.

Małgorzata KUCHARSKA-SIEMIEŃSKA, nauczyciel historii i wiedzy o społeczeństwie w krakowskim Zespole Szkół i Placówek Specjalnych, gdzie mieści się Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii

Bibliografia:

• B. Cieśleńska, Odpowiedzialność zawodowa nauczyciela. Studium teoretyczno-empiryczne, Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora, Pułtusk 2019.
• J. Konopnicki, Niedostosowanie społeczne, PWN, Warszawa 1971.
• R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczyciela w rozwoju, „Studia Pedagogiczne” 2004, LXI, s. 17–24.
• B. Matusek, Z teorii i praktyki pracy z uczniem zagrożonym niedostosowaniem społecznym w szkole podstawowej, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Pedagogika” 2015, z. 10, 145–157.
• J. Rafał-Łuniewska, Uczeń zagrożony niedostosowaniem społecznym w szkole ogólnodostępnej, materiały dla uczestników e-learningu, ORE.
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 lipca września 2015 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym na podstawie art. 71b ust. 7 pkt 2 Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. 2004 Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.).
• A. Skibicka-Piechna, Rola i kompetencje nauczyciela w pracy z uczniem niedostosowanym społecznie, „Społeczeństwo. Edukacja. Język” 2022, t. 16, s. 157–168.
• J. Strykowa, Niedostosowanie społeczne dzieci w wieku szkolnym, Problemy. Diagnoza. Profilaktyka, Gnieźnieńska Wyższa Szkoła Humanistyczno-Menedżerska Milenium, Gniezno 2005.

TEN ARTYKUŁ POWSTAŁ W RAMACH PROCEDURY AWANSU ZAWODOWEGO. DZIEL SIĘ WIEDZĄ I DOŚWIADCZENIEM Z „KURIEREM”. POMOŻEMY CI W AWANSIE ZAWODOWYM I WSPÓLNIE ZAINSPIRUJEMY INNYCH! SZCZEGÓŁY – TEL. 739 290 210.