Raport na temat zwalczania handlu ludźmi 2023

Raport na temat zwalczania handlu ludźmi 2023

POLSKA (grupa 1)

Polskie władze w pełni realizują minimalne standardy eliminacji handlu ludźmi. W bieżącym okresie sprawozdawczym władze dokonały istotnych zmian, co zadecydowało o zakwalifikowaniu Polski do grupy 1. Wzrosła liczba aktów oskarżenia, zasądzono więcej wyroków wobec sprawców handlu ludźmi. Po raz pierwszy od ośmiu lat zwiększono środki finansowe na pomoc dla ofiar i po raz pierwszy od sześciu lat zwiększono nakłady na realizację Krajowego Planu Działań. Zintensyfikowano wysiłki w zakresie dochodzeń i identyfikacji handlu ludźmi do pracy przymusowej. Spośród toczących się postępowań 79 procent przypadków dotyczyło handlu ludźmi do pracy przymusowej, a zdecydowana większość ofiar zidentyfikowanych przez władze była ofiarami pracy przymusowej. Władze finansowały działalność dwóch organizacji pozarządowych, które drugi rok z rzędu zapewniły pomoc większej liczbie potencjalnych ofiar handlu ludźmi. Po raz pierwszy od 2020 r. sądy przyznały odszkodowania ofiarom handlu ludźmi w czterech sprawach. Ponadto, w celu ulepszenia koordynacji działań, rząd utworzył międzyresortowy zespół ds. przeciwdziałania handlowi ludźmi. Choć władze spełniły minimalne standardy, to zidentyfikowano jednak mniej ofiar a obserwatorzy wyrażali zaniepokojenie, iż krajowy system pomocy małoletnim ofiarom nie uwzględniał potrzeb dzieci pozostających bez opieki, które mogły stać się ofiarami handlu ludźmi. Władze nie posiadały centralnego mechanizmu porównywania i konsolidacji statystyk organów ścigania i zbierane informacje nie były rozdzielane na przypadki handlu ludźmi w celu wykorzystania seksualnego i do pracy przymusowej, co utrudniało ocenę skali problemu i skuteczności działań organów ścigania.

NAJWAŻNIEJSZE ZALECENIA:

Zwiększenie wysiłków mających na celu proaktywną identyfikację ofiar w oparciu o oznaki handlu ludźmi wśród szczególnie narażonych populacji, w tym dzieci bez opieki, migrantów i osób ubiegających się o azyl.
* Zatwierdzenie i wdrożenie Krajowego Mechanizmu Referencyjnego umożliwiającego kierowanie wszystkich ofiar do instytucji pomocowych oraz przeszkolenie urzędników w zakresie jego stosowania.

* Kontynuacja proaktywnej identyfikacji ofiar handlu ludźmi, w tym poprzez wzmocnienie zdolności Państwowej Inspekcji Pracy do identyfikowania ofiar handlu ludźmi i kierowania ich do instytucji pomocowych.
* Zapewnienie odpowiedniej pomocy i ochrony małoletnim ofiarami handlu ludźmi, w tym dzieciom pozbawionym opieki, a także wyznaczenie specjalistów świadomych konsekwencji traumy u dzieci do prowadzania przesłuchań małoletnich ofiar handlu ludźmi w sposób przyjazny dziecku.
* Intensyfikacja szkoleń dla prokuratorów i sędziów, podkreślających znaczenie ścigania przestępców, powagę przestępstwa oraz wrażliwość, której wymaga postępowanie z ofiarą w procesie sądowym.
* Zwiększenie liczby szkoleń dla organów ścigania dotyczących elementu przymusu w przestępstwach związanych z handlem ludźmi, mających na celu zapewnienie, by ofiary nie były niestosownie karane za niezgodne z prawem czyny popełnione w bezpośrednim wyniku bycia ofiarą handlu ludźmi.
* Usprawnienie centralnej koordynacji działań i gromadzenia danych pomocnych w zwalczaniu handlu ludźmi.
* Podjęcie kroków zmierzających do wyeliminowania wszelkich opłat rekrutacyjnych pobieranych od pracowników przez firmy rekrutacyjne oraz zapewnienie, iż pracodawcy będą pokrywać wszystkie koszty rekrutacji i procesów z nią powiązanych.
* Utworzenie wyspecjalizowanych jednostek, dzięki którym sprawy handlu ludźmi prowadzić będą odpowiednio przeszkoleni prokuratorzy.
* Poprawa dostępu ofiar do nakazanej przez sąd restytucji w sprawach karnych i odszkodowania w postępowaniu cywilnym.

ŚCIGANIE

Organy ścigania zintensyfikowały swoje działania. W październiku 2023 r. weszła w życie nowelizacja kodeksu karnego zaostrzająca kary przewidziane w art. 189a i 203. Polski kodeks karny w art. 189a kryminalizuje handel ludźmi w celach seksualnych i w celu pracy przymusowej oraz określa karę więzienia w wymiarze od 3 do 20 lat. Wskazane wymiary kar są dostatecznie surowe i, w przypadku handlu ludźmi do celów wykorzystania seksualnego, współmierne z karami przewidzianymi za inne poważne przestępstwa, takie jak gwałt. Artykuł 189a zastąpił art. 253 kodeksu karnego. Prokuratorzy mogli prowadzić postępowanie na mocy tego artykułu w sprawach, które rozpoczęły się w czasie, gdy art. 253 jeszcze obowiązywał. Artykuł 253 przewidywał kary więzienia od 3 do 15 lat. Ponadto art. 203 zakazuje doprowadzania osób dorosłych do uprawiania „prostytucji” przemocą, podstępem lub groźbą i przewiduje karę więzienia od 2 do 15 lat. Artykuł 204 ust. 3 zakazuje doprowadzania do „prostytucji” dzieci i przewiduje karę pozbawienia wolości od roku do 10 lat.

Administracja państwowa nie posiada centralnego systemu weryfikacji i konsolidacji statystyk, i nie prowadzi odrębnych statystyk dotyczących handlu ludźmi do pracy przymusowej i świadczenia usług seksualnych. Organy ścigania wszczęły dochodzenie w 20 sprawach z art. 189a (w roku poprzednim wszczęto dochodzenie w 23 sprawach); dwie sprawy dotyczyły handlu ludźmi w celach seksualnych, 14 dotyczyło pracy przymusowej (w tym 3 – zmuszania do żebractwa), a dwie związane były z nieokreślonymi formami handlu ludźmi. Prokuratura wszczęła 18 dochodzeń z art. 189a (26 w 2022 r.), a w stan oskarżenia postawiono 45 osób (co stanowiło istotny wzrost w porównaniu z 17 oskarżonymi w 2022 r.). Policja wszczęła jedno dochodzenie a prokuratura postawiła w stan oskarżenia trzy osoby w sprawach z art. 203. W 2022 r. policja wszczęła 16 dochodzeń, a prokuratorzy oskarżyli 11 osób na podstawie art. 203 i/lub art. 204 ust. 3.

Prokuratura Krajowa przekazała informacje o 10 wyrokach skazujących na mocy art. 189a, co stanowiło wzrost w porównaniu z czterema wyrokami w 2022 r. Pięciu sprawców skazanych zostało na ponad pięć lat pozbawienia wolności, dwóm wymierzono wyrok od trzech do pięciu lat, a trzech otrzymało wyroki do trzech lat pozbawienia wolności. Siedemdziesiąt dziewięć procent spraw prowadzonych przez Prokuraturę Krajową dotyczyło handlu ludźmi do pracy przymusowej. Eksperci wcześniej wskazywali, iż władze rzadko ścigały przypadki handlu ludźmi do pracy przymusowej ze względu na trudności w gromadzeniu dowodów w tych sprawach i niewielką liczbę ofiar, które same zgłaszały się jako ofiary. Ponadto obserwatorzy zauważali, iż kodeks karny nie zawiera jasnej definicji pracy przymusowej, co sprawiało, iż organy ścigania nie identyfikowały wszystkich przypadków handlu do pracy przymusowej, a prokuratorzy i sędziowie często nie posiadali specjalistycznej wiedzy dotyczącej handlu ludźmi do pracy przymusowej. Władze nie donosiły o przypadkach aktów oskarżenia albo wyrokach skazujących urzędników państwowych zamieszanych w handel ludźmi. Władze informowały o kontynuowaniu dochodzenia w sprawie dyrektora Wojewódzkiego Urzędu Pracy – męża właścicielki agencji pośrednictwa pracy, rzekomo zamieszanej w sprawę pracy przymusowej cudzoziemców w wielu fabrykach.

W Komendzie Głównej Policji funkcjonuje Wydział do spraw Walki z Handlem Ludźmi, w ramach którego działa 11 funkcjonariuszy oraz 16 zespołów regionalnych – w każdym z nich od 3 do 8 policjantów prowadzi dochodzenia dotyczące handlu ludźmi, pornografii dziecięcej i seksualnego wykorzystywania dzieci. W Centralnym Biurze Śledczym Policji i w każdym z 17 zespołów regionalnych działa koordynator do walki z handlem ludźmi. W Straży Granicznej działa wyspecjalizowany zespół centralny oraz dziewięciu regionalnych koordynatorów ds. zwalczania handlu ludźmi. W jedenastu oddziałach prokuratury krajowej, 11 prokuraturach regionalnych i 33 prokuraturach okręgowych działają eksperci ds. handlu ludźmi, którzy wspierają prokuratorów niższego szczebla i mogą przejmować odpowiedzialność za bardziej złożone sprawy. W maju 2023 r. Straż Graniczna utworzyła specjalną jednostkę do analizy działalności przestępczej w Internecie, w tym handlu ludźmi i nawiązała współpracę z zagranicznymi firmami zajmującymi się przelewami bankowymi w celu gromadzenia dowodów i analizowania nielegalnych przepływów finansowych.

Kontynuowano sformalizowane programy szkoleniowe dla Policji, Straży Granicznej, prokuratorów, sędziów, urzędników konsularnych, urzędników zajmujących się udzielaniem azylu, pracowników socjalnych, pracowników ośrodków interwencji kryzysowej i inspektorów pracy, dotyczące różnych kwestii związanych ze zwalczaniem handlu ludźmi, w tym identyfikacji ofiar, uwzględniania traumy u ofiar w ramach prowadzonych czynności i zwalczania pracy przymusowej. Eksperci informowali, iż prokuratorzy i sędziowie nie byli zaznajomieni z technikami ochrony ofiar w procesie sądowym, nie byli świadomi efektów traumy u ofiar oraz nie rozumieli dotkliwości i złożoności przestępstw tego typu. Obserwatorzy wskazywali również, iż częsta rotacja urzędników zajmujących się problematyką handlu ludźmi, zarówno na szczeblu krajowym jak i lokalnym, negatywnie wpływała na zrozumienie złożoności tego przestępstwa. Prokuratura Krajowa monitorowała sprawy dotyczące handlu ludźmi w całej Polsce, które zostały zakwalifikowane jako takie na etapie dochodzenia. Niemniej jednak eksperci wskazywali, iż prokuratorzy często kwalifikowali handel ludźmi jako mniej poważne przestępstwa, takie jak stręczycielstwo lub naruszenie praw pracowniczych. Obserwatorzy zauważyli, iż trudno było osiągnąć próg dowodowy pozwalający na ściganie na podstawie przepisów dotyczących handlu ludźmi. Prokuratura Krajowa przez cały czas korzystała z formalnego mechanizmu umożliwiającego organom ścigania kierowanie umorzonych lub oddalonych dochodzeń i śledztw w sprawie handlu ludźmi do ponownej analizy przez prokuratora odpowiedzialnego za koordynację dochodzeń w sprawie handlu ludźmi. Rząd poinformował, iż w 2023 r. organy ścigania nie skierowały do prokuratury spraw do ponownego rozpatrzenia. W 2022 r. organy ścigania skierowały do prokuratury dwie takie sprawy. Dodatkowo, w ramach nieformalnego mechanizmu, organizacje pozarządowe skierowały trzy sprawy do ponownego rozpatrzenia przez prokuraturę (również trzy w 2022 r.). Dwie z tych spraw zostały ponownie sklasyfikowane jako handel ludźmi, a trzecia w końcu okresu sprawozdawczego pozostawała w trakcie rozpatrywania.

Policja uczestniczyła w dwóch zakrojonych na szeroką skalę międzynarodowych operacjach zainicjowanych przez EUROPOL w ramach Europejskiej Multidyscyplinarnej Platformy Przeciwko Zagrożeniom Przestępczym. Jedna z operacji dotyczyła identyfikacji małoletnich ofiar handlu ludźmi i ofiar wśród ukraińskich uchodźców, a druga związana była ze zwalczaniem handlu do pracy przmusowej wśród pracowników migrujących. Policja uczestniczyła w pięciu wspólnych zespołach śledczych (JIT), w tym w dwóch nowych, jednym z Wielką Brytanią i jednym z Niemcami. Jeden wspólny zespół śledczy zajmował się zorganizowaną grupą przestępczą wykorzystującą obywateli polskich do pracy przymusowej w Wielkiej Brytanii. Na początku 2024 r. Policja dołączyła do nowo utworzonej międzynarodowej grupy zadaniowej ds. badania przypadków ukraińskich kobiet wykorzystywanych w usługach seksualnych w Europie Zachodniej. W marcu 2024 r. media informowały o współpracy polskich i hiszpańskich władz, która doprowadziła do aresztowania 17 domniemanych sprawców i zidentyfikowania 13 ofiar handlu ludźmi.

OCHRONA

Władze państwowe wzmocniły działania na rzecz ochrony ofiar. Zidentyfikowano 88 ofiar handlu ludźmi (141 w 2022 r., 94 w 2021 r., 82 w 2020 r.). Siedemdziesiąt dziewięć osób było ofiarami pracy przymusowej, w tym 7 zmuszano do żebractwa, natomiast dziewięć osób było ofiarami wykorzystania seksualnego. Większość zidentyfikowanych ofiar to cudzoziemcy, w tym osoby pochodzące z Kolumbii (38), Wenezueli (11), Mołdawii (8) i Ukrainy (8). Wśród ofiar było 54 mężczyzn i 34 kobiety. Władze informowały, iż wszystkim ofiarom zaproponowano pomoc i/lub skierowano je do organizacji pozarządowych. Władze skierowały do organizacji pomocowych 49 ofiar (46 w 2022 r.). Krajowe Centrum Interwencyjno-Konsultacyjne dla Ofiar Handlu Ludźmi (KCIK), prowadzone przez dwie organizacje pozarządowe, udzieliło pomocy 295 potencjalnym ofiarom (254 w 2022 r.), z których 25 było ofiarami wykorzystania seksualnego, 223 ofiarami pracy przymusowej (w tym siedem zmuszano do żebractwa, dwie do pracy w gospodarstwie domowym a jedną do działalności przestępczej), 47 osób było ofiarami wykorzystania innego rodzaju powiązanego z handlem ludźmi. Wśród poszkodowanych było 130 kobiet i 165 mężczyzn, 280 dorosłych i 15 dzieci, 277 osób było obywatelami innych państw.

Policja i Straż Graniczna stosowały standardowe procedury operacyjne dotyczące identyfikacji i kierowania ofiar do ośrodków pomocowych. Obejmowały one narzędzia służące identyfikacji małoletnich i potencjalnych ofiar wśród grup szczególnie narażonych oraz w ramach procesu przyznawania ochrony międzynarodowej. Władze uaktualniły obowiązujące procedury, w ramach których wprowadzono wytyczne dotyczące pracy z pokrzywdzonymi dziećmi uwzględniające przeżytą przez nie traumę. Sfinalizowano prace nad Krajowym Mechanizmem Referencyjnym (KMR) dotyczącym identyfikacji i kierowania ofiar do instytucji pomocowych. W końcu okresu sprawozdawczego KMR oczekiwał na zatwierdzenie przez nowy Międzyresortowy Zespół ds. Przeciwdziałania Handlowi Ludźmi. Władze informowały, iż podczas podejmowanych działań organy ścigania szukają ofiar wśród grup szczególnie narażonych, w tym wśród osób świadczących usługi seksualne i wśród migrantów. Policja i prokuratorzy przyznawali wcześniej, iż władzom brakowało wiedzy specjalistycznej pozwalającej na identyfikację ofiar pracy przymusowej i ofiar małoletnich, szczególnie wśród małoletnich bez opieki. W reakcji na napływ obywateli państw trzecich z Bliskiego Wschodu, Azji i Afryki, próbujących przedostać się z Białorusi do Polski, rząd kontynuował praktykę zawracania przez Straż Graniczną na Białoruś wszystkich migrantów, którzy przekroczyli granicę nielegalnie w ramach – jak nazywały to media i organizacje pozarządowe – operacji przemytu migrantów zainicjowanej przez rządy Rosji i Białorusi. Eksperci wyrażali obawy, iż praktyka ta narusza prawo do ochrony osób ubiegających się o azyl. Podnoszono obawy, iż wśród osób zawracanych na Białoruś mogły być niezidentyfikowane ofiary handlu ludźmi. Równocześnie organizacje międzynarodowe zauważyły, iż do grudnia 2023 r. zawrócono mniej migrantów niż we wcześniejszym okresie. Rząd podawał, iż migranci byli informowani o prawie do ubiegania się o azyl, a osoby poszkodowane kierowano do szpitali. Osoby dorosłe ubiegające się o azyl kierowane były do ośrodków strzeżonych. Dzieci ubiegające się o azyl umieszczano w rodzinach zastępczych a w przypadku braku miejsc w takich rodzinach – kierowano je do placówek strzeżonych. Organizacja międzynarodowa świadczyła pomoc niektórym osobom ubiegającym się o azyl i pozostającym w ośrodkach strzeżonych. Według tej organizacji, Straż Graniczna weryfikowała przebywające tam osoby pod kątem bycia ofiarą handlu ludźmi. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego informowały o skutecznej współpracy z Policją i Strażą Graniczną w zakresie kierowania ofiar do instytucji pomocowych.

KCIK oferowało dorosłym i małoletnim ofiarom opiekę medyczną i psychologiczną, schronienie, doradztwo prawne, wsparcie socjalne, pomoc w reintegracji społecznej oraz, w przypadku małoletnich, skierowanie do domu dziecka lub pieczy zastępczej. Eksperci z organizacji pozarządowych wyrażali zaniepokojenie faktem, iż krajowy system pomocy małoletnim ofiarom nie uwzględnia potrzeb dzieci bez opieki i zauważali, iż małoletnie ofiary bez opieki kierowane były do rodzin zastępczych i domów dziecka nieprzygotowanych do pomocy małoletnim ofiarom handlu ludźmi. Obserwatorzy donosili, iż dzieci bez opieki przez cały czas były narażone na handel ludźmi. Po napaści Rosji na Ukrainę, polski rząd wymagał, aby wszystkie dzieci bez opieki wjeżdżające do Polski z Ukrainy miały wyznaczonego przez sąd tymczasowego opiekuna upoważnionego do reprezentowania dziecka i sprawowania opieki nad nim i jego majątkiem oraz prowadził rejestr wszystkich dzieci bez opieki przybywających z Ukrainy. Eksperci wyrazili zaniepokojenie odrębnym, zinstytucjonalizowanym, funkcjonującym poza strukturami krajowymi systemem opieki nad dziećmi pozostającymi bez opieki i dziećmi rozdzielonymi z rodzicami, przyjeżdżającymi z Ukrainy. Ukraińscy opiekunowie, nieposiadający uznawanych w Polsce uprawnień, nadzorowali ów równoległy system a polskie władze kierowały jedynie najpoważniejsze, zgłaszane przypadki nadużyć do polskiego systemu opieki nad dziećmi, zapewniając nadzór częściowy, podczas gdy dane sprawy pozostały w ukraińskim systemie opieki instytucjonalnej. W lutym 2024 r. Polska przyjęła około 1200 dzieci ewakuowanych z ukraińskich placówek opiekuńczych. Wiele z tych dzieci zostało początkowo umieszczonych w dużych placówkach opiekuńczo-wychowawczych w Polsce. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego wyrażały obawy, iż placówki te nie spełniają potrzeb przebywających w nich dzieci, w następstwie czego polskie władze we współpracy z ukraińskimi urzędnikami i partnerami międzynarodowymi przeniosły ponad 100 z tych dzieci do mniejszych domów dziecka, bardziej dostosowanych do ich wieku i etapu rozwoju. Rząd wspierał utworzenie grupy roboczej ds. relokacji dzieci koordynującej współpracę urzędników państwowych i organizacji międzynarodowych. W lutym 2024 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym, wprowadzająca standardy ochrony dzieci. Ustawa wymaga również wprowadzenia standardów ochrony dzieci w obiektach turystycznych.

KCIK prowadziło dwa schroniska dla dorosłych kobiet, w tym jedno dla kobiet z dziećmi i małe schronisko dla mężczyzn. Dla ofiar, które wolały nie korzystać ze schronisk, wynajmowano mieszkania. Poszkodowanym korzystającym z pomocy zezwalano na poszukiwanie zatrudnienia i pracę oraz na opuszczanie schronisk bez dozoru i według własnego uznania; schroniska i mieszkania były dostępne dla ofiar z niepełnosprawnościami. Ekspert zauważył, iż liczba schronisk dla mężczyzn była niewystarczająca, biorąc pod uwagę rosnącą liczbę mężczyzn będących ofiarami handlu ludźmi. W 2023 r. w specjalistycznych schroniskach zapewniono miejsce 70 ofiarom (61 w 2021 r.). Pokrzywdzeni mogli korzystać również z pomocy ogólnej (socjalnej, medycznej, psychologicznej, prawnej) w 163 ośrodkach interwencji kryzysowej prowadzonych i finansowanych przez samorządy, z których 18 zatrudniało personel przeszkolony w zakresie pomocy ofiarom handlu ludźmi. KCIK zapewniło schronienie 72 ofiarom w ośrodkach interwencji kryzysowej i innych miejscach (96 w 2022 r.).

Po raz pierwszy od 2015 r. władze zwiększyły środki przyznawane dwóm organizacjom pozarządowym prowadzącym KCIK na pomoc dla ofiar z 1,1 mln zł do 1,7 mln zł. Ponadto Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej przeznaczyło 80 tysięcy zł na szkolenie pracowników socjalnych w zakresie działalności pomocowej na rzecz ofiar. Wszystkie ofiary cudzoziemskie pochodzące z państw nienależących do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) miały prawo do świadczeń socjalnych, w tym pomocy ośrodków interwencji kryzysowej, schronienia, posiłków, niezbędnej odzieży i pomocy finansowej. Ofiary z obszaru państw EOG miały dostęp do pełnego zakresu świadczeń socjalnych oferowanych obywatelom Polski, o ile były w stanie udowodnić posiadanie miejsca stałego pobytu. W styczniu 2021 r. weszły w życie przepisy umożliwiające organom ścigania wydawanie potencjalnym ofiarom pochodzącym z państw EOG zaświadczeń, ułatwiających im dostęp do świadczeń socjalnych.

Pełnoletni cudzoziemcy będący ofiarami handlu mieli prawo do trzymiesięcznego „czasu do namysłu”, podczas którego mogli legalnie przebywać w Polsce i zdecydować, czy będą uczestniczyć w postępowaniu karnym. Z możliwości tej skorzystało 86 ofiar (109 w 2022 r.). Pełnoletni cudzoziemcy będący ofiarami handlu ludźmi mogli otrzymać zezwolenie na pobyt czasowy – do trzech lat – i pozwolenie na pracę, mieli też prawo ubiegać się o pobyt stały, przy czym oba świadczenia uzależnione były od uczestnictwa w postępowaniu karnym. W 2023 r. zezwolenie na pobyt wydano 46 cudzoziemcom (21 w 2022 r.). Małoletnim ofiarom przyznano czteromiesięczny czas do namysłu, a zezwolenia na pobyt nie uzależniano od ich udziału w postępowaniu karnym. Władze we współpracy z organizacją międzynarodową pomogły w powrocie do domu 14 cudzoziemcom (48 w 2022 r.). Polskie prawo przewiduje możliwość składania zeznań za pośrednictwem wideo lub w trybie pisemnym. Rejestrowanie zeznań w systemie audio-wideo jest obowiązkowe w przypadku ofiar poniżej 15 roku życia oraz ofiar przestępstw seksualnych, w tym ofiar handlu ludźmi do celów seksualnych. Wymagano, aby sędziowie przesłuchiwali dzieci w obecności psychologa. W 2023 r. finansowana przez państwo organizacja pozarządowa zapewniła pomoc prawną 175 ofiarom (128 w 2022 r.). Niektórzy eksperci zauważali jednakże, iż niektórym funkcjonariuszom organów ścigania i prokuratorom brakowało znajomości metod prowadzenia rozmowy z ofiarami, które uwzględniałyby traumatyczny charakter ich doświadczeń, co utrudniało nawiązywanie kontaktu z osobami pokrzywdzonymi, a tym samym zmniejszało prawdopodobieństwo zebrania wiarygodnych zeznań. Organizacje pozarządowe informowały, iż niektórzy sędziowie przesłuchujący osoby małoletnie nie przeszli szkoleń w zakresie prowadzenia przesłuchań w sposób przyjazny dzieciom, wspierający ofiary i uwrażliwiający na sytuację osoby po traumatycznych przejściach. Rząd poinformował, iż sądy przyznały odszkodowanie w czterech sprawach (w 2022 i 2021 r. odszkodowań nie przyznano).

ZAPOBIEGANIE

Władze zwiększyły działania prewencyjne. We wrześniu 2023 r. powołano Międzyresortowy Zespół ds. Przeciwdziałania Handlowi Ludźmi, który zastąpił ciało doradcze funkcjonujące od 2019 r. przy ministrze spraw wewnętrznych i administracji. Przewodniczącym zespołu został wiceminister spraw wewnętrznych, a funkcję zastępcy przewodniczącego objął zastępca komendanta policji. Zadaniem zespołu, w skład którego wchodzą również przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego, była ocena realizacji działań i projektów walki z handlem ludźmi, w tym Krajowego Planu Działań na lata 2022-2024 oraz opracowywanie corocznych sprawozdań. Ze względu na zmiany organizacyjne, nie odbyło się spotkanie nowego zespołu, natomiast odbyły się spotkania dwóch grup roboczych, z których jedna monitorowała wdrażanie Krajowego Planu Działań a druga skupiała się na ochronie ofiar – każda z grup odbyła jedno spotkanie. Ponadto, wojewódzkie zespoły ds. przeciwdziałania handlowi ludźmi odbyły co najmniej jedno spotkanie. Rząd kontynuował wdrażanie Krajowego Planu Działań na lata 2022-2024 i po raz pierwszy od sześciu lat zwiększył środki na jego realizację, przeznaczając na ten cel 170 tysięcy zł (135 tys. zł w 2022 r.). Rząd opublikował roczny raport z realizacji Krajowego Planu Działań Przeciwko Handlowi Ludźmi, raport z działalności wojewódzkich zespołów ds. przeciwdziałania handlowi ludźmi oraz raport z prac poprzedniego organu doradczego ds. przeciwdziałania handlowi ludźmi przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. MSWiA zleciło analizę prawną dotyczącą możliwości przyjęcia kompleksowej ustawy o przeciwdziałaniu handlowi ludźmi. Autorzy analizy odradzili tworzenie nowego aktu prawnego, przedstawiając równocześnie kilka zaleceń mających na celu wzmocnienie wysiłków na rzecz przeciwdziałania handlowi ludźmi, w tym kryminalizację świadomego nakłaniania ofiar do uprawiania prostytucji, zapewnienie organom ścigania skuteczniejszych narzędzi prowadzenia dochodzeń i ścigania przestępstw związanych z handlem ludźmi w Internecie, zapewnienie, iż ofiary nie będą karane za przestępstwa popełnione w bezpośrednim wyniku bycia ofiarą handlu ludźmi oraz utworzenie niezależnego organu monitorującego wysiłki na rzecz przeciwdziałania handlowi ludźmi. Rząd prowadził stronę internetową prezentującą istotne dane statystyczne, publikacje i informacje na temat pomocy ofiarom.

Władze udostępniały materiały informacyjne w różnych językach, w tym ukraińskim, hiszpańskim, angielskim i wietnamskim. Finansowana przez rząd organizacja pozarządowa opracowała ulotki uwzględniające aspekty kulturowe dla cudzoziemców z państw azjatyckich. Ulotki rozpowszechniano za pośrednictwem polskich konsulatów i ambasad oraz udostępniano na portalach internetowych ambasad. Przeprowadzono kampanię w mediach społecznościowych zwiększającą świadomość zagrożenia związanego z pracą przymusową wśród obywateli Polski, Ukrainy i Ameryki Łacińskiej. Wojewódzkie międzyresortowe zespoły ds. przeciwdziałania handlowi ludźmi we wszystkich 16 województwach kontynuowały kampanie informacyjne i prewencyjne, dystrybuowały ulotki i prezentowały mobilną wystawę dotyczącą zagrożeń związanych z handlem ludźmi i pomocy dla ofiar. Zespoły zorganizowały również szkolenia na temat ryzyka handlu ludźmi dla pracodawców i osób pracujących z uchodźcami z Ukrainy. Obserwatorzy zauważali, iż wojewódzkie zespoły ds. przeciwdziałania handlowi ludźmi działały czasami w sposób nieskoordynowany i z różną skutecznością. Kontynuowano realizację trzyletniego projektu uświadamiającego ryzyko handlu ludźmi, skierowanego do młodych ludzi i kobiet przebywających w więzieniach. Finansowana przez władze organizacja pozarządowa prowadziła 24-godzinną infolinię dla ofiar i świadków handlu ludźmi. Pracownicy infolinii udzielili 2927 porad (4334 w roku poprzednim). Władze informowały, iż kontakty z infolinią doprowadziły do identyfikacji ofiar, nie zarejestrowano jednak, ile telefonów dotyczyło handlu ludźmi, ile doprowadziło do wszczęcia dochodzenia, a ile do identyfikacji ofiar.

W 2023 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych opracowało podręcznik dla urzędników konsularnych na temat zagrożeń związanych z handlem ludźmi, identyfikacji ofiar i mechanizmów kierowania ofiar do instytucji pomocowych. Rząd kontynuował działania prewencyjne skierowane do uchodźców z Ukrainy. Policja prowadziła infolinię dla uchodźców uciekających przed inwazją Rosji na Ukrainę, nie informowała jednak, czy kontakty z infolinią doprowadziły do identyfikacji ofiar lub kierowania ich do instytucji pomocowych. We współpracy z organizacją międzynarodową, rząd zorganizował wymianę informacji dla prokuratorów, funkcjonariuszy śledczych policji, funkcjonariuszy Straży Granicznej i sędziów z Mołdawii, Polski i Ukrainy w celu zbadania obecnych i pojawiających się trendów handlu ludźmi, będących następstwem napaści Rosji na Ukrainę. Państwowa Inspekcja Pracy dystrybuowała ulotki informacyjne, uruchomiła stronę internetową w języku ukraińskim zawierającą informacje na temat legalnego i bezpiecznego zatrudnienia w Polsce oraz kontynuowała prowadzenie ogólnokrajowej infolinii w języku ukraińskim zapewniającej Ukraińcom bezpłatne porady prawne dotyczące legalnego zatrudnienia i praw pracowniczych. Regionalny oddział Państwowej Inspekcji Pracy zorganizował spotkanie informacyjne i szkolenia dla obywateli Ukrainy na temat bezpiecznego i legalnego zatrudnienia oraz przeciwdziałania handlowi ludźmi. Organizacje pozarządowe, organizacje międzynarodowe i organy ścigania zidentyfikowały osiem ukraińskich ofiar handlu ludźmi. Władze nie informowały, czy osoby te uciekły z Ukrainy przed wojną. Rząd przyznał obywatelom Ukrainy uciekającym przed rosyjską inwazją zezwolenia na pobyt tymczasowy. Przywilej ten nie przysługiwał jednak osobom posiadającym status uchodźcy w Ukrainie, bezpaństwowcom i większości innych obywateli państw trzecich, którzy uciekli z Ukrainy i nie mogli wrócić do swoich państw pochodzenia.

Władze samorządowe mogły zakazać zatrudniania cudzoziemców pracodawcom skazanym wcześniej za handel ludźmi. Rząd nie informował, czy jakiekolwiek podmioty zostały objęte tym zakazem. Prawo zabrania pobierania opłat rekrutacyjnych za zatrudnienie w Polsce i za granicą, agencje rekrutacyjne mogą jednak pobierać opłaty za cztery kategorie wydatków związanych ze zorganizowaniem pracy za granicą: na pokrycie kosztów transportu, wiz, badań lekarskich i tłumaczenia dokumentów. W 2023 r. Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) zgłosiła władzom samorządowym informacje o 85 nielegalnie działających agencjach pośrednictwa pracy (72 w 2022 r.). Rząd usunął 33 agencje z oficjalnego rejestru agencji pośrednictwa pracy (35 w 2022 r.). Inspektorzy pracy przeprowadzili 492 inspekcje w agencjach pośrednictwa pracy (494 w 2022 r.). PIP informowała o dalszym „outsourcingu” pracowników, w ramach którego pracodawcy omijają niektóre przepisy prawa dotyczące pracowników tymczasowych poprzez „outsourcing” siły roboczej za pośrednictwem agencji rekrutacyjnych lub innych podmiotów gospodarczych. PIP wyraziła obawy, iż działania takie zwiększają ryzyko wyzysku pracowników migrujących i tymczasowych. „Outsourcing” nie jest w pełni uregulowany prawnie, a Państwowa Inspekcja Pracy nie jest w stanie nałożyć kar administracyjnych w takich przypadkach. W maju 2023 r. PIP przeszkoliła 16 inspektorów i trzech ekspertów inspekcji pracy w zakresie zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi, ze szczególnym uwzględnieniem pracy przymusowej. W wyniku przeprowadzonych kontroli inspektorzy PIP dwukrotnie powiadomili prokuraturę regionalną o podejrzeniu handlu ludźmi. Jedna ze spraw pozostawała przedmiotem dochodzenia w końcu okresu sprawozdawczego. Polskie prawo umożliwia cudzoziemcom posiadającym jednolite zezwolenie na pobyt i pracę zmianę pracodawcy lub stanowiska w firmie bez konieczności ubiegania się o nowe zezwolenie. Obserwatorzy donosili jednak, iż oczekiwanie na pierwsze zezwolenie na pobyt w połączeniu z zezwoleniem na pracę dla migrantów wynosiło zwykle od 6 do 12 miesięcy. W tym czasie migranci często pracowali bez stosownych dokumentów, co wiązało się z większym ryzykiem wykorzystania. W 2023 r. PIP uczestniczyła w inspekcjach realizowanych we współpracy z inspektorami z Belgii, Niemiec, Holandii i Norwegii. Inspekcje koncentrowały się na legalnym zatrudnieniu i bezpiecznych warunkach życia pracowników migrujących. W czerwcu 2023 r. PIP podpisała umowę z czeskim urzędem inspekcji pracy dotyczącą wymiany informacji na temat nieprawidłowości ujawnionych podczas inspekcji, naruszeń praw pracowniczych i agencji pośrednictwa pracy. Rząd wdrożył politykę zakupową państwa na lata 2022-2025, w sposób priorytetowy traktującą zrównoważone i innowacyjne zamówienia publiczne oraz zobowiązującą władze do zapewnienia, iż w realizacji kontraktów rządowych nie była wykorzystywana praca przymusowa. Rząd kontynuował realizację Krajowego Planu Działania na rzecz wdrożenia wytycznych ONZ dotyczących biznesu i praw człowieka na lata 2021-2024, koncentrując się, m.in., na przepisach prawa pracy, prawach pracowników i zapobieganiu pracy przymusowej. Według organizacji pozarządowych Krajowy Plan Działania jak dotąd nie okazał się przydatny przy wdrażaniu tych wytycznych. Władze nie zapewniały szkoleń w zakresie przeciwdziałania handlowi ludźmi żołnierzom wysyłanym na misje pokojowe. Władze nie podejmowały wysiłków na rzecz ograniczenia popytu na płatne usługi seksualne.

HANDEL LUDŹMI – CHARAKTERYSTYKA

Jak informowaliśmy w raportach z ostatnich pięciu lat, ofiarami handlu ludźmi padają Polacy i cudzoziemcy w Polsce i za granicą. Kobiety i dzieci z Polski są ofiarami komercyjnego wykorzystania seksualnego w Polsce i innych krajach Europy, zwłaszcza w Europie Zachodniej. Polki i Polacy padają ofiarą pracy przymusowej w Europie, głównie w zachodniej i północnej części kontynentu, w szczególności w Niemczech, Holandii, Norwegii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Kobiety i dzieci z Ameryki Południowej i Europy Wschodniej, zwłaszcza Bułgarii, Rumunii i Ukrainy, padają ofiarą handlu ludźmi w celach seksualnych w Polsce. Handel ludźmi do pracy przymusowej jest dominującą formą handlu ludźmi w Polsce. Sprawcy coraz częściej stosują przymus i oszustwo, a nie przemoc fizyczną lub groźbę jej użycia. Ofiary pochodzą z Ameryki Środkowej i Południowej – zwłaszcza z Kolumbii, Gwatemali, Meksyku i Wenezueli – oraz z Europy, Azji i Afryki. Zjawisko handlu ludźmi do pracy przymusowej dotyczy coraz liczniejszej grupy migrantów z Ukrainy, Białorusi, Bułgarii, Mołdawii, Tajlandii i Wietnamu – szczególnie w rolnictwie, restauracjach, budownictwie, gospodarstwach domowych oraz przemyśle odzieżowym i przetwórstwie rybnym. Po napaści Rosji na Ukrainę Polska jest drugim krajem w Europie pod względem liczby ukraińskich uchodźców. Około 950 tysięcy ukraińskich uchodźców, głównie kobiet i dzieci, korzysta w Polsce z tymczasowej ochrony – osoby te są szczególnie narażone na handel ludźmi. Sprawcy werbują rumuńskich mężczyzn, kobiety i dzieci, szczególnie z rumuńskiej społeczności romskiej, do przymusowego żebractwa w Polsce; szczególnie narażone są osoby z niepełnosprawnościami.

autor U.S. Mission Poland, 2024