Polska szkoła od lat jest przedmiotem gorących debat i nieustannych reform. W kolejnym materiale z cyklu SOS dla Edukacji przyglądamy się dogłębnie, czym adekwatnie są zmiany w systemie oświaty, kto powinien uczestniczyć w ich planowaniu i czy rzeczywiście nowe twarze i kolejne zmiany przynoszą wyczekiwaną poprawę. Gościem odcinka jest prof. Piotr Zamojski z Akademii Marynarki Wojennej, zaproszony przez Karolinę Prus-Wirzbicką z SOS dla Edukacji.
Czy reforma to rzeczywista zmiana?
W materiale podejmujemy bardzo istotny temat – czy kolejne reformy edukacyjne to faktycznie otwarcie na nowe możliwości, czy raczej powielanie utartych ścieżek i biurokratycznych rozwiązań? Prof. Zamojski analizuje dotychczasowe zmiany w oświacie, zaznaczając, iż często mają one charakter “top-down” – są narzucane odgórnie, bez wsłuchiwania się w głos tych, którzy na co dzień tworzą szkołę: nauczycieli, uczniów, dyrektorów, rodziców. W efekcie prowadzi to do zniechęcenia, bierności i powstawania strategii przetrwania – szkoła adaptuje się powierzchownie, nie zmieniając istoty edukacji.
Profesor wskazuje, jak ważna jest prawdziwa rozmowa i szerokie włączanie środowisk szkolnych, a nie tylko konsultacje pozorne. Zwraca uwagę, iż nauczyciele i dyrektorzy wypracowali już skuteczne sposoby radzenia sobie z reformami, często minimalizując ich faktyczny wpływ na codzienną pracę. Wskutek tego, zamiast zwracać się ku rozwojowi uczniów i kreatywności, szkoła traci czas na spełnianie formalności i dokumentowanie zmian, które nie przynoszą jakościowych efektów.
Różne wizje szkoły – czy jedna z nich przeważa?
W rozmowie wyodrębniamy cztery podstawowe podejścia do tego, czym powinna być szkoła:
- Szkoła budująca tożsamość i wspólnotę narodową, wychowująca patriotów.
- Szkoła przygotowująca do przyszłości – nastawiona na innowacyjność, przedsiębiorczość i konkurencyjność.
- Szkoła rozwijająca krytyczne myślenie, odporność na manipulację i budująca demokrację.
- Szkoła jako przestrzeń kształtowania solidarności, egalitaryzmu i współpracy społecznej.
Pomimo ich różnorodności, wszystkie te koncepcje mają wspólny mianownik: traktują edukację jako proces produkcyjny, w którym szkoła “wytwarza” pożądany typ obywatela. Zamiast tego, prof. Zamojski proponuje powrót do korzeni edukacji rozumianej jako “scholae” – czas wolny poświęcony poznaniu świata, rozwojowi osobistemu i nawiązywaniu relacji, a nie wyścigowi po efekty mierzalne rankingami.
Rola konsultacji i praktyki oddolnej – mit czy realna zmiana?
Zaproszenie do konsultacji profilowych, organizowanych przez IBE i Fundację Stocznia, to według prof. Zamojskiego krok w dobrą stronę, ale realizowany wciąż z perspektywy odgórnego narzucania celów. To ministerstwo decyduje, jak ma wyglądać “profil absolwenta”, nie znając lokalnych realiów, potrzeb szkół ani indywidualności uczniów. Obecny system omija codzienną wiedzę, doświadczenia i praktyki nauczycieli. W efekcie wciąż brakuje autentycznej debaty i uczenia się od siebie nawzajem.
Co należałoby zmienić? Przede wszystkim – wsłuchiwać się w głos szkoły “od środka”, korzystać z bogactwa wiedzy płynącej od nauczycieli, uczniów i samorządów, docenić różnorodność placówek – zarówno małych lokalnych szkół, jak i ogromnych placówek w miastach. Dopiero wtedy reforma przestanie być fasadą, a stanie się rzeczywistym narzędziem rozwoju.
Czym jest szkoła? Poszukiwanie sensu i celu edukacji
Ważny fragment rozmowy poświęcony jest refleksji nad najgłębszym sensem szkoły. Prof. Zamojski wraca do greckiej koncepcji “scholae” – czas wolny, przeznaczony na studiowanie i badanie świata. Historia szkoły pokazuje, iż jako społeczeństwo postawiliśmy na inwestowanie w czas wolny młodych ludzi, by mogli poznawać rzeczywistość, a nie pracować. Oecnie ten dar coraz częściej zamieniamy na wyścig, biurokrację i ciągłą presję efektywności, a szkoła zatraca swoją pierwotną istotę.
Diagnozuje, iż istotną zmianą powinna być zmiana kulturowa – taki przełom w myśleniu o edukacji, który pozwoli spojrzeć na szkołę jako miejsce tworzenia relacji, badania, współpracy i rozwoju, nie zaś produkcji “absolwentów na miarę celów politycznych”. Taka zmiana wymaga współpracy, wymiany poglądów i uzgodnienia pryncypiów środowiskowych – nie uda się tego osiągnąć w ramach jednej czy dwóch kadencji politycznych.
Kim jest nauczyciel/ka. Sposób bycia i powołanie
Prof. Zamojski odróżnia “bycie w zawodzie” od “bycia nauczycielem z powołania”. Nauczyciel/ka z powołania to osoba zakochana w jakiejś dziedzinie wiedzy, która nie może nie dzielić się swoją pasją z innymi. Tego sposobu bycia nie da się zamknąć w urzędniczych tabelkach, sztywnych profilach czy zredukować do zestawu kompetencji.
W tym kontekście, wszelkie reformy powinny wzmacniać, a nie tłumić tego rodzaju postawę w szkolnej codzienności. Dlatego tak ważne jest nieustanne poszukiwanie rozwiązań, które pozwolą nauczycielom być współtwórcami zmian (np. przez izby zawodowe nauczycieli), a nie wyłącznie wykonawcami odgórnych decyzji.
Edukacja obywatelska – potencjał i ryzyka nowych rozwiązań
Istotne zagadnienie stanowi kwestia edukacji obywatelskiej – nowego przedmiotu, który właśnie wchodzi do szkół. Z jednej strony, autorzy reform zapowiadają większą otwartość metodyczną, dialog, pracę projektową, zapraszanie ekspertów, z drugiej – cały czas istnieje niebezpieczeństwo mylenia edukacji z ukrytą indoktrynacją. Dla prof. Zamojskiego ważne jest, by nauczyciel/ka był/a osobą zdolną do bezstronności – otwartości na różne perspektywy, moderowania rozmów i facylitacji dialogu.
Prawdziwa edukacja obywatelska powinna być obecna nie tylko jako osobny przedmiot, ale przenikać codzienne życie szkoły, wzmacniać praktykę demokratyczną i budować postawy otwartości, niezależnego myślenia, gotowości do rozmowy i dyskusji. Szkoła, która staje się żywą przestrzenią deliberacji, daje swoim uczniom najlepszy trening obywatelski.
Od czego zacząć?
Rozmowa kończy się ważnym przesłaniem: prawdziwa reforma edukacji zaczyna się od słuchania ludzi. Potrzebujemy wsłuchania się w głos całych społeczności szkolnych. Prawdziwa zmiana wymaga budowania warunków do głębokiej, kulturowej przemiany, współzarządzania i długofalowej, wspólnej pracy wszystkich środowisk.
Wśród rozwiązań, które mogą zapoczątkować ten proces, prof. Zamojski wskazuje powołanie samorządu zawodowego nauczycieli – ciała eksperckiego, które mogłoby reprezentować środowisko szkolne nie tylko jako grupę zawodową, ale jako kluczowego uczestnika i współtwórcę polityki edukacyjnej.
Przypominamy, iż SOS dla Edukacji to inicjatywa skupiająca ekspertów, praktyków i wszystkie osoby zaangażowane w poprawę polskiego systemu oświaty. Obserwuj nasz fanpage na Facebooku i śledź kolejne materiały – wspólnie możemy zbudować szkołę przyszłości.
Facebook: https://www.facebook.com/SOSdlaEdukacji
