Skuteczne doskonalenie nauczycieli w praktyce

Zmiany społeczne oraz pojawiające się kryzysy globalne stale stawiają przed szkołą i nauczycielami nowe wyzwania. By poradzić sobie w gwałtownie zmieniających się warunkach pracy i odpowiedzieć na rosnące oczekiwania, nauczycielki i nauczyciele potrzebują nowych kompetencji. Choć rośnie rynek szkoleniowy, odbiorcy zwracają uwagę na zróżnicowaną jakość tej oferty. Brakuje też badań pokazujących skuteczność takiego doskonalenia.

Kilka lat temu grupa ekspertek z Learning Policy Institute pod kierunkiem prof. Lindy Darling-Hammond przyjrzała się ponad 35 badaniom dotyczącym efektywności szkoleń i różnych form doskonalenia nauczycieli. Na tej podstawie badaczki opisały cechy skutecznych form doskonalenia i zwróciły uwagę na czynniki, które tę skuteczność zmniejszają.

Skuteczne doskonalenie to takie, które przekłada się na to, jak pracują nauczyciele i uczą się ucznowie

Autorki badania wskazują jednoznacznie, iż za skuteczne należy uznać działania, które przekładają się na praktykę pracy nauczycieli w klasie oraz pozytywnie wpływają na wyniki uczennic i uczniów. Bez spełnienia obu tych warunków nie można mówić o skuteczności systemu doskonalenia (nawet jeżeli uczestnicy pozytywnie oceniają konkretne szkolenie lub zdobyli w czasie jego trwania nową wiedzę). Przyjęcie takiej definicji skuteczności powoduje automatycznie, iż powinniśmy badać ją inaczej niż jedynie za pośrednictwem ankiet po spotkaniach – konieczne są choćby obserwacje lekcji i spojrzenie na efekty kształcenia uczniów.

Na podstawie analizy ewaluacji kilkuset programów doskonalenia nauczycieli autorki wskazały 7 cech skutecznego doskonalenia nauczycieli:

• skupione jest na treściach nauczania
• wykorzystuje techniki aktywizujące i uczenie przez praktykęwspiera współpracę, szczególnie w szkole
• wykorzystuje dobre praktyki i modelowe rozwiązania
• obejmuje konsultacje eksperckie lub coaching
• stymuluje do refleksji i wykorzystuje informację zwrotną
• jest rozłożone w czasie

Należy przy tym zaznaczyć, iż doskonalenie wysokiej jakości zwykle realizuje większość z określonych powyżej warunków. Nie są one zresztą rozłączne, wręcz przeciwnie – wzajemnie się wzmacniają. Np. konsultacje eksperckie zakładają stymulowanie refleksji i otrzymywanie informacji zwrotnej.

Już na pierwszy rzut oka widać, że

• skuteczne doskonalenie nauczycieli wydarza się przede wszystkim w klasie szkolnej, a nie w sali szkoleniowej,
• w działaniu i refleksji a nie w czasie wykładu,
• w postaci długofalowych procesów, a nie pojedynczych warsztatów.

Wymaga również istotnego zaangażowania czasowego po stronie nauczyciela, otwartości na prezentowanie praktyki swojej pracy i przyjęcie informacji zwrotnej od bardziej doświadczonych praktyków lub ekspertek.

Ważne są treści przedmiotowe, a nie jedynie metody

Skuteczne formy doskonalenia najczęściej wspierają nauczycieli w wykorzystaniu nowych podejść i metod w nauczaniu konkretnych treści, zwykle treści przedmiotowych. Takie podejście ułatwia wykorzystanie wniosków ze szkolenia i zastosowanie ich w swojej codziennej pracy, która najczęściej zdominowana jest przez nauczany przedmiot i jego podstawą programową. Szkolenia w grupach przedmiotowych i wymiana wiedzy w ramach zespołów będą więc częściej przekładały się na realne korzyści dla nauczycieli i uczniów.

Stawiajmy na uczenie się przez praktykę

Znacznie bardziej skuteczne będą takie programy wsparcia, które zamiast wykładów lub prezentacji zakładają zaangażowanie uczestniczek i uczestników w uczenie się poprzez praktykę i zanurzenie się w nowych podejściach.

Uczestnikom szkoleń należy stworzyć okazję do doświadczenia metod, które mają następnie stosować z uczniami oraz do wspólnego tworzenia narzędzi edukacyjnych lub konspektów lekcji. W kolejnym kroku w proces doskonalenia warto włączyć pracę nauczyciela z jego własną klasą – możliwość wypróbowania nowych podejść ze swoimi uczniami i otrzymania informacji zwrotnej.

Taki proces uczenia się musi odnosić się do wcześniejszych doświadczeń i wiedzy nauczycieli, a także zachęcać ich do stopniowej, głębokiej zmiany podejścia do nauczania. Ważne jest, by nie uzupełniali oni jedynie dotychczasowych praktyk o nową metodę lub narzędzie stosowane okazjonalnie i powierzchownie.

Współpraca i dzielenie się wnioskami

Skuteczne formy doskonalenia uznają społeczny charakter uczenia się, zachęcają nauczycieli do współpracy i dzielenia się. kooperacja może i powinna obejmować wspólne przygotowywanie i prowadzenie lekcji, przygotowanie zadań edukacyjnych, analizowanie prac uczniów, obserwacje koleżeńskie, wymianę informacji zwrotnych.

Najbardziej skuteczne będą programy, w których kooperacja odbywa się na kilku poziomach:

• w szkole (np. we wspierającym się zespole przedmiotowym),
• pomiędzy szkołami (np. w grupie uczestników warsztatów z różnych placówek, którzy wprowadzają tę samą strategię nauczania),
• z ekspertem lub bardziej doświadczonym praktykiem (np. w postaci sesji doradczych lub coachingowych).

Modelowe rozwiązania i konkretne przykłady

W skutecznych szkoleniach szeroko wykorzystywane są przykłady, dobre praktyki i modelowe rozwiązania. Może to przyjmować wiele form: nagrania lekcji prowadzonych nowymi metodami, opisane studia przypadków, lekcje pokazowe i obserwacje koleżeńskie, przykłady konspektów lekcji, przykładowe prace uczniów i ich oceny.

Praca na konkretnych przykładach ułatwia nauczycielkom i nauczycielom wyobrażenie sobie, jak poznawane podejście może w praktyce wyglądać w ich klasie. Co ważne, samo zapoznanie się z modelowymi rozwiązaniami (np. obejrzenie nagrania lekcji lub lektura gotowego scenariusza zajęć) bez wsparcia szkoleniowego i doradczego w zakresie ich wykorzystania, nie będzie skuteczne.

Doradztwo eksperckie i wsparcie coachingowe

Eksperckie wsparcie procesu doskonalenia ma najważniejsze znaczenie dla jego skuteczności. Udzielać wsparcia nauczycielom powinni praktycy, którzy sami mają doświadczenie w stosowaniu nowych podejść i metod.

Kluczowa rola ekspertów w skutecznych programach polega na:

• modelowaniu (demonstrowaniu) stosowania nowych podejść,
• wspieraniu analizy i refleksji grupy na ich temat,
• dzieleniu się własnym doświadczeniem,
• oferowaniu informacji zwrotnej.

Wsparcie eksperckie, w szczególności oparte na analizie praktyki pracy uczestników doskonalenia (np. w czasie obserwacji, analizy nagrań lekcji lub zadań edukacyjnych) i udzielaniu konstruktywnej informacji zwrotnej, ma szczególne znaczenie dla poprawnego i skutecznego wdrożenia przez nich nowych praktyk.

Refleksja i informacja zwrotna jako dźwignie procesu doskonalenia

Rozwijanie profesjonalnej refleksji uczestników procesów doskonalenia również ma istotne znaczenie dla ich skuteczności. Refleksja ta zakłada indywidualną analizę praktyk, nagrań, prac uczniów (np. stymulowaną pytaniami pomocniczymi) oraz wymianę pomiędzy nauczycielami podejmującymi to wyzwanie wspólnie i wzajemnie pogłębiającymi swoje obserwacje. To dzięki refleksji możliwe jest stopniowe poprawianie własnej pracy.

Drugą (obok podejmowania refleksji) praktyką podnoszącą jakość wdrożenia nowych rozwiązań, jest praca z informacją zwrotną. Skuteczne programy wsparcia gwarantują uczestnikom wiele okazji do otrzymania konstruktywnej informacji zwrotnej na temat swojej pracy z wykorzystaniem nowych metod. Może to być informacja od innych nauczycieli – uczestników szkolenia lub od eksperta-doradcy prowadzącego proces doskonalenia. Kluczowe jest nie tylko otrzymanie informacji zwrotnej, ale również okazje do zastosowania w praktyce sugestii w niej sformułowanych i możliwość ponownego poddania swojej pracy obserwacji i kształtującej ocenie.

Rozłożenie procesu doskonalenia w czasie

Zmiana w praktyce pracy nauczyciela nie wydarza się z dnia na dzień, szczególnie jeżeli ma mieć charakter transformacyjny, a nie polegać jedynie na wykorzystaniu nowego narzędzia. Taki proces musi potrwać kilka tygodni, miesięcy, a czasem choćby lat. Skuteczne formy doskonalenia uwzględniają to uwarunkowanie i pozwalają nauczycielom wielokrotnie powracać do tego samego zagadnienia i stopniowo poznawać go z różnych perspektyw.

Rozłożenie procesu w czasie sprzyja też głębokiemu zrozumieniu nowych treści oraz ich skutecznemu wdrożeniu w codziennej pracy. Praktyka, która sprawdza się w wielu skutecznych programach wsparcia, zakłada intensywne szkolenie wprowadzające (np. w postaci kilkudniowego warsztatu lub szkoły letniej), a następnie serię powtarzanych cyklicznie warsztatów pogłębiających lub sesji doradczych rozciągniętych na cały semestr lub rok szkolny. Cały proces obejmuje zwykle choćby kilkadziesiąt godzin pracy w czasie warsztatów i sesji coachingowych i uzupełniany jest kolejnymi godzinami indywidualnej pracy nauczyciela oraz pracy z klasą.

***

Warto mądrze wykorzystać wnioski z badań dotyczących skuteczności doskonalenia nauczycieli. Jest to szczególnie ważne teraz, kiedy nauczycielki i nauczyciele potrzebują wsparcia w radzeniu sobie z wyzwaniami wynikającymi z przyjęcia do polskich szkół dużej liczby uczniów z Ukrainy. W obliczu tego bezprecedensowego wyzwania, ale również innych celów, stawianych w tej chwili przed szkołami (choćby w zakresie działań wychowawczych, rozwijania kompetencji czy kształcenia zawodowego) potrzebna jest zmiana podejścia. Dla wszystkich powinno być jasne, iż jednorazowe warsztaty rad pedagogicznych, choć mogą być atrakcyjne, nie przekładają się w długiej perspektywie na zmianę praktyki nauczycieli i korzyści dla uczniów, jeżeli nie są uzupełnione dodatkową pomocą. Jednorazowe szkolenia i warsztaty należałoby zastąpić długofalowymi programami kompleksowego wsparcia (optymalnie realizowane w postaci długofalowej pracy z całą szkołą).

Odpowiedzialność za wykorzystanie tych wyników spoczywa na wszystkich podmiotach wspierających nauczycieli:

1. Na władzach edukacyjnych (resorcie edukacji i podlegających mu agendach), formułujących programy wsparcia dla szkół, dysponujących środkami na ich wspieranie nadających strukturę tym działaniom (także działaniom wspieranym ze środków europejskich stanowiących istotne źródło finansowania doskonalenia).
2. Na regionalnych ośrodkach doskonalenia nauczycieli oraz nadzorujących je kuratoriach oświaty, które kształtują obraz doskonalenia w swoich województwach, powiatach i miastach.
3. Na dyrekcjach szkół, które organizują doskonalenie swoich nauczycieli, podejmują decyzję o organizacji wsparcia wewnątrz szkoły oraz dofinansowują wsparcie uzyskiwane przez nauczycieli poza szkołą.
4. Na organizacjach pozarządowych oraz niepublicznych ośrodkach doskonalenia nauczycieli i firmach z sektora szkoleń, które w sposób najbardziej niezależny formułują swoją ofertę.

Tekst przygotowany na podstawie opracowania: Darling-Hammond, L., Hyler, M. E., Gardner, M. (2017). Effective TEacher Professional Development. Palo Alto, CA: Learning Policy Institute