Od końca roku szkolnego 2021/22, regularnie analizujemy liczbę uczniów-uchodźców z Ukrainy w polskim systemie edukacji. Podstawą tych analiz są dane udostępniane publicznie w serwisie Otwarte Dane przez organy administracji rządowej (Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Cyfryzacji) oraz dane uzyskane w ramach dostępu do informacji publicznej od innych organów administracji publicznej (Zakład Ubezpieczeń Społecznych).
Według oficjalnych statystyk MEN, w roku szkolnym 2023/24 we wszystkich typach placówek, zarówno publicznych, jak i niepublicznych, uczyło się 5,2 miliona osób – od przedszkolaków po dorosłych w szkołach policealnych. Blisko 7% z nich stanowili uczniowie-cudzoziemcy z różnych krajów. To tak, jakby cała populacja województwa mazowieckiego uczęszczała do szkół i przedszkoli, z czego uczniowie-cudzoziemcy stanowiliby blisko 7%, co odpowiada liczbie mieszkańców Radomia i Płocka razem wziętych.
Nie wiemy dokładnie, ile dzieci z doświadczeniem uchodźczym znajduje się poza polskim systemem edukacji
W analizie szczególną uwagę poświęcono ukraińskim dzieciom i młodzieży z doświadczeniem uchodźstwa w wieku szkolnym. W polskim systemie edukacji takich osób jest 134 tysięcy. Wiemy jednak, iż nie wszyscy młodzi uchodźcy z Ukrainy w tym przedziale wiekowym uczęszczają do polskich szkół. Niestety, na podstawie dostępnych danych nie można ustalić, ile dokładnie jest takich osób. Zestawiając dane z ZUS i rejestru PESEL UKR z danymi z Systemu Informacji Oświatowej MEN, szacujemy, iż może ich być między 21 tysięcy, a 143 tysięcy.
Wzrasta liczba uczniów z Ukrainy w szkołach ponadpodstawowych
Wśród 134 tysięcy uczniów-uchodźców z Ukrainy jest prawie 106 tysięcy uczniów szkół podstawowych i 28 tysięcy uczniów szkół ponadpodstawowych. W szkołach podstawowych liczba uczniów-uchodźców z Ukrainy od dwóch lat utrzymuje się na stałym poziomie, z tendencją do niewielkiego spadku. W szkołach ponadpodstawowych natomiast obserwujemy dynamiczny wzrost liczby uczniów – jest ich o prawie 120% więcej niż w kwietniu 2022 r. Wzrost ten jest spowodowany dwoma czynnikami:
- wiosną 2022 r., na początku kryzysu wywołanego wojną w Ukrainie, stosunkowo niewielu ukraińskich nastolatków z doświadczeniem uchodźczym decydowało się na podjęcie nauki w polskich szkołach średnich,
- z każdym nowym rokiem szkolnym (2022/23 i 2023/24) naukę w polskich szkołach ponadpodstawowych rozpoczynają kolejne roczniki uczniów-uchodźców z Ukrainy, którzy ukończyli polskie szkoły podstawowe.
Edukacja ponadpodstawowa jest mniej dostępna dla nastoletnich uchodźców z Ukrainy
Pomimo dużego wzrostu liczby uczniów-uchodźców z Ukrainy w szkołach ponadpodstawowych ich odsetek jest mniejszy niż w szkołach podstawowych. Oznacza to, iż ryzyko pozostania poza systemem edukacji jest większe wśród młodzieży w wieku 15-18 lat niż w przypadku dzieci w wieku 7-14 lat.
Zwraca też uwagę fakt, iż uczniowie-uchodźcy z Ukrainy w porównaniu z pozostałymi rówieśnikami znacznie częściej kontynuują naukę w szkołach branżowych (o 66% częściej) i w technikach (o 14% częściej), a rzadziej w liceach ogólnokształcących.
Komentarz dr. Jędrzeja Witkowskiego – prezesa Centrum Edukacji Obywatelskiej oraz Elżbiety Świdrowskiej – koordynatorki projektu badawczo-rzeczniczego „Dzieci ukraińskie w polskiej szkole”
W ciągu ponad dwóch lat od eskalacji wojny w Ukrainie polskie szkoły włączyły na stałe do polskiej edukacji około 134 tysięcy dzieci i młodzieży z Ukrainy. Jest to niezwykły sukces całego środowiska szkolnego – nauczycieli, dyrekcji, władz lokalnych, rodziców i uczniów, które nie miało w tym obszarze systemowego wsparcia ze strony władz centralnych. Jednak czas reagowania kryzysowego już dawno minął i całe środowisko potrzebuje systemowego wsparcia i rozwoju. Ważne jest teraz, by sukces kryzysowego reagowania przekuć w rozwiązania systemowe i codzienną dobrą praktykę funkcjonowania wielokulturowej szkoły.
Najważniejsze wnioski i rekomendacje płynące z analizy danych:
1. Polska szkoła stała się wielokulturowa – to już niezaprzeczalny fakt: co 15. uczeń lub uczennica to osoba o innej niż polska narodowości, a w polskim systemie edukacji uczą się dzieci i młodzież z ponad 160 krajów. Jest to duża zmiana, która tworzy nowe warunki nauczania, wychowania i wzajemnego funkcjonowania dzieci, rodziców, nauczycieli i dyrektorów – całego środowiska szkolnego. Edukacja nastawiona na wzajemny proces integracji dzieci o różnym pochodzeniu musi być obecna w każdej szkole.
2. Niespójność danych pochodzących z różnych źródeł dotyczących liczby dzieci z Ukrainy przebywających w Polsce (rejestr PESEL, dane ZUS, dane SIO), powoduje, iż w obliczu wprowadzania obowiązku szkolnego nie wiemy, na co się przygotowujemy. Nie wiemy, ile dzieci i młodzieży z Ukrainy przebywa na terenie Polski i ile z nich powinno w nowym roku szkolnym dołączyć do polskiej szkoły. Przy takich rozbieżnościach bardzo trudne jest planowanie spójnego programu integracji edukacyjnej. Razem z nowym rokiem szkolnym ulepszenia wymaga system monitorowania sytuacji dzieci i młodzieży ukraińskiej w Polsce, w tym monitoringu realizacji obowiązku szkolnego.
3. W porównaniu z początkiem roku szkolnego nie zmieniła się istotnie ogólna liczba uczniów i uczennic z Ukrainy w polskich szkołach (134 tys.), aczkolwiek jest ich mniej o około 2 tysiące. Nie wiemy, ani jaka była tego przyczyna, ani co się z nimi stało. W tym okresie w bazie PESEL UKR przybyło około 5 tysięcy osób w wieku szkolnym, niemniej byli to przeważnie młodzi mężczyźni w wieku 17-18 lat, czyli w wieku przedpoborowym.
4. Niewiele zmieniła się również sytuacja młodzieży z Ukrainy w szkołach ponadpodstawowych:
– na tym poziomie edukacji uczniów z Ukrainy jest znacznie mniej niż wynika to z wiekowego rozkładu w całej społeczności ukraińskiej młodzieży szkolnej w Polsce (proporcje uczniów w wieku szkoły podstawowej i ponadpodstawowej, zarejestrowanych w bazie PESEL, wynoszą 66% do 34%, natomiast w bazie SIO w szkołach podstawowych zarejestrowanych jest 79% wszystkich uczniów-uchodźców z Ukrainy, a w szkole ponadpodstawowej zaledwie 21%);
– ciągle istnieje nadreprezentacja uczniów z doświadczeniem uchodźstwa z Ukrainy w kształceniu zawodowym (szkoła branżowa I stopnia i technikum). Wysoce prawdopodobne jest, iż istotną rolę gra tutaj wynik egzaminu ósmoklasisty i jego wpływ na rekrutację do szkoły średniej;
– nadal w szkołach ponadpodstawowych, w trakcie kolejnych lat edukacji, wielu uczniów „wypada” z systemu – nie podejmuje nauki w kolejnych latach. Przyczyny tego zjawiska mogą być różne. Od trudności językowych, napięć w relacjach rówieśniczych i relacjach z kadrą pedagogiczną, wysokiego poziomu stresu, po czynniki bardziej indywidualne, jak decyzja o powrocie do Ukrainy. Pewną rolę może grać fakt kulturowy polegający na tym, iż w Ukrainie szesnastolatkowie niejednokrotnie mają poczucie i są traktowani jak osoby dorosłe podejmujące samodzielne decyzje. Jest to bardzo niepokojąca tendencja. Niesie duże ryzyko tego, iż rośnie grupa młodzieży, która może być nieprzystosowana do życia społecznego i wejścia na rynek pracy, zarówno polski, jak i ukraiński. Należy zwrócić szczególną uwagę na tę grupę uczniów i stworzyć warunki umożliwiające młodzieży ukończenie szkoły średniej;
– określenie czynników wpływających na rezygnację młodzieży ukraińskiej z polskiej szkoły oraz ustalenie powodów, dla których uczniowie z Ukrainy częściej wybierają kształcenie zawodowe niż ogólnokształcące, wymaga dalszych badań i pogłębionych analiz.
5. Rozłożenie geograficzne uczniów ukraińskich między regionami Polski istotnie nie zmieniło się. Najwięcej uczniów z Ukrainy jest w województwach zachodnich i koncentrują się głównie w dużych miastach – stanowią ponad 5% aż w siedmiu stolicach województw.
6. Liczba oddziałów przygotowawczych pozostaje na niskim poziomie. Istnieje 316 oddziałów na całą Polskę, w których uczy się 4,1 tysiąca dzieci ukraińskich. Jest to minimalny wzrost w porównaniu z początkiem roku szkolnego (o 28 oddziałów), jednak w skali dwóch lat liczba oddziałów zmniejszyła się o 80%. Oznacza to, iż bardzo znikoma grupa dzieci z doświadczeniem uchodźstwa z Ukrainy ma możliwość przygotowania się do „wejścia” w polską szkołę i szkolną społeczność. Oddziały przygotowawcze powinny być miejscem, gdzie dzieci cudzoziemskie rozwijają kompetencje językowe, społeczne i poznają realia funkcjonowania w polskiej szkole. Brakuje ogólnokrajowych zasad funkcjonowania i spójnej koncepcji metodycznej oddziałów przygotowawczych.
7. Niewiele wiemy o przebiegu i jakości nauczania języka polskiego jako drugiego – przez cały czas 40% uczniów z Ukrainy nie korzysta z dodatkowych lekcji języka polskiego. Dlaczego tak się dzieje? By znaleźć na to odpowiedź niezbędne jest systemowe monitorowanie jakości nauczania języka polskiego jako drugiego, określenie podstawy programowej, zestawu podręczników i szkoleń, wyznaczenie standardów kwalifikacji nauczycieli etc.
Stoi przed nami duże wyzwanie stworzenia spójnego systemu integracji edukacyjnej. Wierzymy, iż jest to jedyna droga, by szkoła była przyjaznym miejscem dla wszystkich uczniów. Wymaga to systemowego wsparcia szkół, samorządów a przede wszystkim nauczycieli. Do najważniejszych zadań w najbliższej przyszłości należą:
1. Pilne uruchomienie kampanii informacyjnej dotyczącej wprowadzenia obowiązku szkolnego.
2. Usystematyzowanie danych i rzetelny monitoring sytuacji dzieci ukraińskich w polskiej szkole.
3. Zagwarantowanie wsparcia kompetencyjnego dla nauczycieli i dyrektorów (nowy zestaw umiejętności).
4. Wypracowanie rekomendacji i standardów wsparcia integracji edukacyjnej uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach.
5. Określenie standardów powoływania i funkcjonowania oddziałów przygotowawczych (nowa koncepcja dydaktyczna).
6. Podniesienie jakości nauczania języka polskiego jako obcego (podstawa programowa, kwalifikacje nauczycieli, doskonalenie, podręczniki, testy poziomujące).
7. Objęcie szczególnym wsparciem szkoły ponadpodstawowe i młodzież kończącą nauczanie podstawowe.
