W polskich szkołach jest już prawie 150 000 młodych ludzi, którzy znaleźli u nas schronienie przed wojną. W co czwartej klasie uczy się przynajmniej jedno dziecko z Ukrainy. Nasz system edukacji może odpowiedzieć na potrzeby emocjonalne, społeczne oraz edukacyjne wszystkich uczniów – zarówno polskich, jak i ukraińskich. W tym celu należy stworzyć warunki sprzyjające integracji edukacyjnej.
Od lutego 2022 prowadzimy działania ułatwiające szkołom pracę z nowymi uczniami. Opieramy je na wiedzy zgromadzonej w stale pogłębianych badaniach. Raport „Uczniowie uchodźczy w polskich szkołach”, który właśnie udostępniamy, to efekt unikatowych w skali kraju badań. Dzięki nim uzyskaliśmy głęboki wgląd w sytuację szkół i przybliżyliśmy się do odpowiedzi na pytanie, jak radzą sobie one z potrzebami polskich i ukraińskich uczniów.
Raport podsumowuje drugą falę badań, które zleciliśmy. Były one prowadzone przez polsko-ukraiński zespół badaczek i badaczy w ośmiu placówkach różnego typu na terenie całej Polski. Celem projektu było rozpoznanie potrzeb i napięć w społecznościach szkolnych goszczących uczniów i uczennice z Ukrainy – na potrzeby zaprojektowania długofalowego wsparcia dla szkół. Badania miały charakter etnograficzny i objęły w sumie ponad 160 wywiadów, obserwacje i badania wizualne.
„Powrót do normalności” jest pożądany, ale potrzebne są rozwiązania systemowe i rozwijanie kompetencji nauczycieli
Prawie półtora roku po przybyciu pierwszych uchodźców z Ukrainy w narracjach dyrektorów i nauczycieli dominuje hasło „powrotu do normalności”. Co się pod nim kryje? Obie grupy nabyły przez rok doświadczenia i wypracowały różne schematy postępowania, które zakładają traktowanie uczniów z Ukrainy tak samo, jak polskich. Część nauczycieli dostrzega specyficzne potrzeby uczniów ukraińskich i stara się indywidualizować pracę z nimi, ale nie jest to systemowe podejście.
W szkołach obserwujemy nacisk na asymilację (w skrajnych przypadkach sięgający choćby prób zakazania używania języka ukraińskiego w rozmowach między uczniami uchodźczymi), co skutkuje nieuwzględnianiem potrzeb edukacyjnych uczniów ukraińskich oraz wypadaniem z systemu osób niezintegrowanych. Brakuje rozwiązań systemowych wspierających integrację uczniów. Widać też potrzeby lepszego przygotowania nauczycieli do pracy w środowisku międzykulturowym oraz podniesienia umiejętności zarządzania szkołą goszczącą uczniów uchodźczych przez dyrektorów.
Uczniowie polscy i ukraińscy funkcjonują w osobnych społecznościach
W szkołach obecne jest też podejście separacyjne wyrażające się w tworzeniu klas „cudzoziemskich” lub sadzaniu uczniów ukraińskich razem. Jest ono poważną barierą dla integracji. Najlepsze efekty przynosi tworzenie klas mieszanych z małą liczbą uczniów cudzoziemskich. Jednak takie rozwiązanie w części szkół staje się coraz mniej realne ze względu na dużą liczbę uczniów ukraińskich przyjętych do placówki. W efekcie w szkołach funkcjonują obok siebie równolegle dwie społeczności – ukraińska i polska – z bardzo małą przestrzenią na integrację lub wręcz bez niej.
Świadome i planowe działanie na rzecz integracji uczniów zdarza się rzadko, przez co w szkołach pojawiają się konflikty na tle narodowościowym
Możliwości integracji pojawiają się w poprawnie zarządzanych klasach mieszanych lub dzięki organizacji specjalnych wydarzeń, wolontariatu, zajęć pozalekcyjnych czy wyjazdów. Jednak w większości przypadków działań wspierających integrację nie ma lub są one powierzchowne i prowadzone intuicyjnie. Nie są też traktowane jako istotny element zarządzania szkołą czy klasą. Pojawiają się za to konflikty na tle narodowościowym, a nauczyciele nie dysponują kompetencjami by je rozwiązywać. Bez wprowadzenia systemowych i kompleksowych działań integracyjnych w szkołach istnieje duże ryzyko dalszej polaryzacji szkolnych społeczności, eskalacji konfliktów i obniżenia jakości edukacji.
W raporcie zwracamy również uwagę na to, że:
- formuła oddziałów przygotowawczych nie sprawdza się i prowadzi do izolacji uczniów ukraińskich
- nauka języka polskiego jako obcego wymaga standaryzacji
- nauka w dwóch systemach edukacyjnych utrudnia integrację
- praca z wielokulturową klasą jest dla nauczycieli wyzwaniem
- systemy oceniania przestają pełnić swoje najważniejsze funkcje
- potrzeby emocjonalne uczniów mimo upływu czasu pozostają te same
- pojawiły się nowe potrzeby emocjonalne polskich uczniów
- wsparcie psychologiczno-pedagogiczne przez cały czas jest wyzwaniem
- kontakty rodziców uczniów ukraińskich ze szkołą nie są częste
- asystentki międzykulturowe pełnią liczne role, najważniejsze z punktu widzenia dobrostanu i integracji uczniów uchodźczych
- największe wyzwania z punktu widzenia zarzadzania szkołami goszczącymi uczniów uchodźczych to brak stabilnych i systemowych rozwiązań
Dla zapewnienia skutecznej integracji edukacyjnej uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach najważniejsze są następujące kierunki interwencji:
- standaryzacja polityk i działań integracyjnych w zakresie edukacji
- stworzenie systemu wspierającego rozwój kompetencji nauczycieli i dyrektorów w zakresie pracy w środowisku zróżnicowanym kulturowo
- wprowadzenie systemu pozwalającego na monitorowanie efektywności nauczania
- upowszechnienie rozwiązań przeciwdziałających reprodukowaniu wykluczenia
Badanie zrealizowano dzięki środkom UKAid. Partnerem działania jest Plan International.
Badanie przeprowadziła pracownia Badania i Działania.
