Biblioteka, która łączy

Biblioteka publiczna jako instytucja, której misją jest zagwarantowanie wszystkim mieszkańcom danej miejscowości czy gminy dostępu do zbiorów i usług, jest naturalnym miejscem spotkania się z inną kulturą. Wśród dzieci i dorosłych przybyłych z Ukrainy zauważalne jest zainteresowanie zarówno samą biblioteką, jak i jej ofertą. Coraz chętniej sięgają oni po księgozbiór w języku ukraińskim, korzystają z sali multimedialnej i stanowisk komputerowych. Propozycje warsztatów dają dodatkowo przestrzeń na bliższe poznanie się z rówieśników z Polski i Ukrainy, ale i poznanie kultury obu krajów.

Przy tej okazji warto wspomnieć, iż w Ukrainie to właśnie biblioteki pełnią jednocześnie funkcję domu kultury i często spajają swym działaniem lokalną społeczność. To także przyczyna, dla której wiele osób, które musiały ewakuować się z domu do Polski, jedne z pierwszych kroków tutaj skierowały do biblioteki.

Czym jest kultura? Z czym Ci się kojarzy? Po czym poznajesz, iż znajdujesz się w innej kulturze?

Te proste pytania wywołują lawinę skojarzeń: inny język, napisy w innym alfabecie, inne smaki, krajobraz, zachowania i ubiór ludzi, klimat, architektura, kolory… Odbieramy kulturę dzięki wszystkich zmysłów, dostrzegamy różnice, podobieństwa, a jednocześnie spora część elementów kultury jest dla nas niewidoczna. Mowa o wartościach, normach, tabu, polityce, religii, koncepcjach osobowości itd.

Wiemy co widzimy, czy słyszymy, nie wiem jednak dlaczego w tej innej kulturze tak a nie inaczej jest.

W psychologii międzykulturowej omawiając kulturę mówimy, iż jest ona rozumiana jest jako system wartości, norm i zachowań, na podstawie których kształtują się wzorce zachowań charakterystycznych dla poszczególnych grup i narodów. Różnice międzykulturowe to różnice w wartościach jakie kierują zachowaniem człowieka, w normach jakim się podporządkowuje i sposobach zachowania i komunikacji uznawanych przez daną grupę kulturową za słuszne.

W literaturze przedmiotu często mówi się, iż kultura jest jak góra lodowa, tylko niewielką część jej świadomie widzimy i często oceniamy inne kultury z perspektywy tego, co znamy i rozbijamy się o ukryte części góry.

Dzięki internetowi, wyjazdom zagranicznym, znajomości języków obcych, a przede wszystkim napływowi cudzoziemców do Polski wydaje się, iż jesteśmy coraz lepiej przygotowani na kontakt z odmiennością kulturową. Jednak wojna w Ukrainie i ogromna liczba osób uciekających przed nią do Polski i tu się czasowo lub na stałe przebywających jest doświadczeniem, które pokazuje, iż potrzeba jest zmiany w podejściu instytucji publicznych, w tym bibliotek do tematu edukacji międzykulturowej. Edukowanie o innych kulturach nie wystarczy, potrzebne jest pogłębianie własnej tożsamości przy jednoczesnym kształtowaniu nawyku dialogu i rozwijaniu postaw otwartości i tolerancji. Edukacja międzykulturowa zaprasza do wzajemnego poznawania się, wymiany poglądów, tworzenia nowych rozwiązań, by korzystać z możliwości jakie daje kontakt z przedstawicielami innych kultur. Dobrym początkiem dialogu międzykulturowego może być zwrócenie uwagi i otwarcie się na uczestnictwo tych osób w życiu lokalnej społeczności. Niezbędne staje się tworzenie przestrzeni do współpracy i włączania w społeczność lokalną grup zróżnicowanych kulturowo.

Według zapsiów ustawy o bibliotekach – może z nich skorzystać każdy, niezależnie od miejsca zamieszkania, statusu materialnego czy społecznego, wieku, wykształcenia, pochodzenia

Jako instytucje kultury biblioteki zajmują szczególne miejsce w toku edukacji – system nauczania wymusza na nich konieczność ciągłego uzupełniania wiedzy, jej aktualizowania i pogłębiania. To daje przestrzeń na to, by bibliotekarz czy bibliotekarka pełniła rolę przewodnika w zmieniającej się rzeczywistości dla każdej grupy czy osoby indywidualnej odwiedzającej bibliotekę.

Jednym ze sposobów realizacji edukacji międzykulturowej mogą być zajęcia z zakresu tolerancji, stereotypów, kultur różnych narodów. Przygotowanie takich zajęć, a przede wszystkim poprowadzenie ich nie jest dla każdej osoby pracującej w bibliotece łatwe. Przedstawione w materiałach scenariusze krótkich zajęć koncentrują się bardziej na wykorzystaniu przestrzeni i zasobów bibliotecznych do tego, by budować miejsce otwarte dla każdej osoby, umożliwiające dwustronny przepływ wiedzy i umiejętności między przedstawicielami społeczeństwa przyjmującego (polskiego) jak i grup odmiennych kulturowo.

Inną formą pracy bibliotekarza jest organizacja bezpośrednich spotkań z lokalnymi przedstawicielami różnych kultur, religii, poglądów, odpowiednio dobranych do wieku uczestników i uczestniczek. Takie spotkania można połączyć z konkursami wiedzy o kulturze danego narodu czy grupy, a może to być także osobna inicjatywa, np. tygodniem kultury państw francuskojęzycznych bądź tygodniem o prawach dziecka czy osób z niepełnosprawnościami. W tym czasie w bibliotece można organizować wystawy, gry językowe, kalambury, prezentacje książek z księgozbioru bibliotecznego, dotykających tego tematu, projekcje filmów i bajek, głośne czytanie książek, wieczory poezji. Ważne by to nie były działania sporadyczne, raz do roku. Bardziej efektywne są działania długoterminowe, z czasem wpisujące się w tradycję funkcjonowania danej instytucji.

Noc Bibliotek to ogólnopolska akcja przekonująca do czytania. Promuje lokalne biblioteki jako otwarte, najbliższe miejsca spotkań z kulturą, różnorodnymi zasobami i bezpłatną ofertą dla społeczności. Tegoroczna, 9. Noc Bibliotek odbędzie się 7 października. Kliknij tutaj, by poznać program

Współpraca, włączanie, wzmacnianie, widoczność. Czyli biblioteka jako miejsce otwarte

Biblioteka staje się otwartym miejscem spotkań różnych kultur, gdy dba o następujące cztery filary, tzw. „4 W”: Współpraca – Włączanie – Wzmacnianie – Widoczność.

Współpraca

Opiera się na podejściu „działamy z grupami na rzecz wielokulturowości”. Co oznacza regularne badanie potrzeb, ustalanie celów i działań wspólnie z daną grupą zamiast dla tej grupy.

Włączanie

To uwzględnienie perspektywy i potrzeb różnorodnych grup w działaniach biblioteki, także w kanałach dystrybucji informacji o usługach i wydarzeniach. Oznacza to sprawdzanie dostępności informacji dla różnych grup mniejszościowych. Nie tyle więc chodzi o robienie rzeczy dodatkowych, specjalnych, co raczej modyfikacja tego co już w bibliotece działa, by było dostępne dla różnych grup społecznych i kulturowych.

Wzmacnianie

Odnosi się do takich działań, które przekładają się na podnoszenie kompetencji, wzrost poczucia podmiotowości i wpływu grup mniejszościowych. To będzie przekładać się na wyrównywanie szans i umożliwienie samodzielnego funkcjonowania zawodowego i społecznego.

Widoczność

to dostrzeganie osób z grup różnorodnych kulturowo i umożliwianie im kultywowanie, rozwijania i prezentowania części składowych ich kultury jak język, tradycje, religia. Jest to także przeznaczenie w bibliotece miejsca i budżetu na książki, nagrania w języku tych grup, oznaczenia, symbole, czy też przestrzeni na prezentowanie np. muzyki czy poezji danej grupy

Dbanie o wielokulturowe filary to między innymi:

• regularne rozmowy z przedstawicielami grup, liderami środowisk kulturowych, szukanie informacji w bardziej doświadczonych placówkach, na szkoleniach, kursach, w dostępnych publikacjach
• budowanie różnorodnej oferty biblioteki dostępnej tak dla osób z grup większościowej, jak mniejszościowych. Książki, czasopisma, materiały multimedialne w innym języku, warsztaty wspierające naukę polskiego, symbole i napisy pochodzące z innych kultur
• realizowanie nowych inicjatyw jak np.: warsztaty międzykulturowe, przyjmowanie wolontariuszy zagranicznych, organizacja wydarzeń służących integracji wielu grup lub kierowanych tylko do grup mniejszościowych
• planowanie kalendarza cyklicznych wydarzeń – tak, by nie wchodziły w konflikt z datami świąt i uroczystości obchodzonych w różnych kulturach i by nie uniemożliwiały z tego powodu udziału mniejszości w imprezach i wydarzeniach
• wprowadzenie do kalendarza świąt i imprez ważnych dla różnych grup
• wydatkowanie publicznych pieniędzy w równościowy sposób – tak, by zaspakajały potrzeby grupy dominującej i grup mniejszościowych, np. zadbanie, by znalazły się pieniądze na zorganizowanie spotkania z okazji podwójnego Bożego Narodzenia (katolicyzm i prawosławie), czy Kurban Bajramu (islam, Święto Ofiarowania), a także na wspólną wycieczkę niezwiązaną z miejscem kultu żadnej z religii
• podnoszenie kompetencji międzykulturowych pracowników biblioteki, by brali pod uwagę aspekty wynikające z różnic kulturowych (nastawienie na relacje vs nastawienie na zadanie, komunikacja bezpośrednia vs pośrednia, role społeczne kobiet i mężczyzn, poczucie czasu, hierarchiczność vs egalitaryzm, kolektywizm vs indywidualizm)
• otwarcie oferty zatrudnienia dla osób pochodzących z grup mniejszościowych

Szczegółowo ten model opisany jest w materiale Wielokulturowa biblioteka, do lektury którego serdecznie zapraszam. Wsparcia można szukać we własnej bibliotece sięgając po literaturę z innych obszarów kulturowych, czy w organizacjach pozarządowych, a już niedługo na terenie całego kraju w Centrach Integracji Cudzoziemców. Będą one otwierane od stycznia 2024 przy Regionalnych Ośrodkach Polityki Społecznej lub Wojewódzkich Urzędach Pracy (w zależności od województwa).

Według zapisów ustawy o bibliotekach – może z nich skorzystać każdy, niezależnie od miejsca zamieszkania, statusu materialnego czy społecznego, wieku, wykształcenia, pochodzenia

Realizowanie zadania, które polega na budowaniu i rozwijaniu dostępności biblioteki dla różnych grup kulturowych, wymaga rozwijania kompetencji międzykulturowych pracowników biblioteki

Według Słownika Języka Polskiego PWN kompetencja to zakres czyjejś wiedzy, umiejętności i doświadczenia. Kompetencje są wyuczalne, można je nabyć i rozwijać. Mają także charakter adaptacyjny pomagając zaadaptować się do nowej, być może trudnej sytuacji. Doświadczenie, wartości, motywacje, przekonania i cechy osobowości kryją się pod pojęciem postawa. Wiedza to zgromadzone w czyjejś głowie teorie i schematy wyjaśniające rzeczywistość, płynące z własnego doświadczenia i przekazów społecznych, a umiejętności są praktycznym sposobem zastosowania wiedzy, zachowaniami z tej wiedzy wynikającymi. Pojęcie kompetencje międzykulturowe odnosi się do zbioru kompetencji, które pomagają odnaleźć się w kontakcie z osobami o pochodzeniu kulturowym innym niż własne, dzięki którym nie tylko dostrzegamy, rozumiem różnice kulturowe, ale i potrafimy ze sobą współpracować, tworzyć nową jakość.

Nasz stosunek do drugiego człowieka wynika z postawy jaką wobec świata prezentujemy. Z części naszych przekonań możemy nie zdawać sobie sprawy i to dlatego jest tak ważne, by pracując z osobami spoza znanego nam obszaru kulturowego (czy społecznego, bo w równej mierze dotyczy to osób z niepełnosprawnościami czy z innej grupy wiekowej itd) przyglądać się swoim myślom i zachowaniom, by w porę zatrzymać te dyskryminujące inną osobę, czy grupę.

Kompetencje międzykulturowe to:

1. Wiedza:

• na temat różnych kultur (podstawowe fakty z historii, geografii, tradycji, religii, znanych postaci, artystów, pisarzy…, wartości, normy, zwyczaje, sytuacja aktualna, święta)
• na temat możliwych nieporozumień w komunikacji zarówno werbalnej jak i niewerbalnej, znaczenia słów, tonu głosu, czy gestów, oraz idąca za tą wiedzą gotowość do wyjaśniania nieporozumień
• o różnorodności kulturowej świata i naszego bliskiego otoczenia, świadomość tego jak różnice kulturowe warunkują zachowanie, wiedza o wartościach, normach i ukrytych wzorach kulturowych
• dotycząca własnych korzeniach kulturowych i ich wpływie na nasze postrzeganie świata i zachowanie, oraz świadomość ograniczeń i subiektywności naszych norm kulturowych. Nie są one jedynymi na świecie
• na temat stereotypów, uprzedzeń, etnocentryzmu i etnorelatywizmu

2. Umiejętności takie jak:

• uważność i umiejętność dostosowania swojego zachowania do kontekstu kulturowego, zdolność radzenia sobie w sytuacjach niejednoznacznych i problemowych
• nawiązywanie i budowanie pozytywnych relacji międzykulturowych, zdolności komunikacyjne, umiejętność słuchania
• umiejętność diagnozowania mechanizmów własnych uprzedzeń, przekonań i zasad
• zasady komunikacji międzykulturowej: komunikacja werbalna i niewerbalna

3. Postawa to:

• tolerancja dla niejednoznaczności: postawa, która pozwala cieszyć się i czerpać z tego co nieznane i nieoczekiwane, nie odrzucając tego czego nie rozumiemy
• ciekawość poznawcza, czyli chęć uczenia się, poznawania kultur i czerpania wiedzy ze spotkań międzykulturowych, a także podejmowanie wysiłków w celu pogłębienia wiedzy na temat wartości i norm, kryjących się za zachowaniem osób z odmiennych kręgów kulturowych
• szacunek dla odmienności, gotowość do przestrzegania wartości innych ludzi, bez konieczności promowania ich we własnym życiu

Znajdując lub budując w sobie elastyczność, tolerancję dwuznaczności, uważność, refleksyjność, opanowanie emocjonalne i odwagę, by być sobą i jednocześnie nie bać się osoby z innej kultury, to będziemy na dobrej drodze do pobudzenia, rozwijania kompetencji międzykulturowych i owocnej pracy z dziećmi wywodzącymi się z innych kultur. Pozwoli to nam na wzięcie oddechu w sytuacjach niejednoznacznych i wzięcie pod uwagę kontekstu nie tylko kulturowego, ale i osobowościowego i sytuacyjnego, w jakim spotykamy drugą osobę.

Kontakt między osobami lub grupami znacznie różniącymi się kulturowo jest obarczony wysokim stopniem niezrozumienia i niepewności, co prowadzić może do zachwiania bezpieczeństwa i wiary w siebie („to ćwiczenie zawsze działało, a teraz co?! Coś z nimi jest nie tak. A może to ze mną? nie umiem do nich dotrzeć”).

Dla jednych wymienione wyżej postawy są bliskie, charakterystyczne dla ich osobowości, stylu bycia, dla innych to obszar pracy, rozwoju. jeżeli nie są to elementy osobowości danej osoby lub nie miała ona wcześniej doświadczeń międzykulturowych i boi się nieznanego, to warto by taka osoba skorzystała ze szkolenia międzykulturowego, wyjechała na praktykę do innej placówki. Każdemu się przyda wiedza o tym, z czym wiąże się przynależność do mniejszości etnicznej czy narodowej, bycie emigrantem dobrowolnym (bo praca, miłość, nauka) lub przymusowym (uchodźcą); jakie znaczenie dla tożsamości człowieka ma rasa, przynależność religijna czy etniczna.

Włączenie wielokulturowej symboliki, oznakowania przestrzeni, podkreślania różnorodności daje światu sygnał, iż ten temat jest ważny. Dbając o obecność symboli, języka, przekazów kulturowych różnych grup zamieszkujących twój region w sposób złożony, pozbawiony uproszczeń i stereotypów, podkreślasz dorobek tych grup oraz wzmacniasz widoczność.

Inspiracje i wskazówki

Pytania do zastanowienia

• Jakie posiadasz już wiedzę, umiejętności i doświadczenie, które pomogą Ci pracować z różnorodną kulturową grupą?
• Kto w zespole ma doświadczenie międzykulturowe – mieszkanie, praca, związek, edukacja?
• Czego potrzebujesz się dowiedzieć by rozwinąć swoje kompetencje międzykulturowe, które są Twoim atutem w procesie wspierania grup różnorodnych kulturowo?
• O czym potrzebujesz porozmawiać z dyrekcją placówki, zespołem, rodzicami, dziećmi, młodzieżą korzystającą z usług biblioteki, by efektywnie wspierać dzieci polskie i migranckie?

Kiedy nie łączy nas język, łączą nas obrazy, bogate w obrazki karty pracy, prezentacje multimedialne, ruch, gesty, emocje, popkultura, materiały ikonograficzne, muzyka, teatr, zabawa, śmiech…

Pomysły na działania

• Żywa biblioteka. Idea Żywej Biblioteki bazuje na przekonaniu, iż najskuteczniejszą formą poznania inności jest bezpośrednie spotkanie z nią. A otwarta dla wszystkich Żywa Biblioteka, gdzie reprezentantów dyskryminowanych grup można zaprosić do rozmowy i zweryfikować swoje poglądy pozwala z innej perspektywy spojrzeć na prawnicze zapisy dotyczące praw człowieka. Żywa Biblioteka wywodzi się z Danii, gdzie zorganizowano ją po raz pierwszy w 2000 roku. W takiej Bibliotece wypożyczamy Książki – ludzi, którzy zostali zaproszeni do udziału w projekcie. Podczas 30 minut, kiedy to Książka jest wypożyczana przez czytelnika, trwa rozmowa, prezentowane są poglądy danej Książki, następuje także seria pytań, czasem wywiązuje się dyskusja, ale zawsze z zachowaniem postaw szacunku. Takie spotkanie może pomóc w przełamaniu negatywnych stereotypów, z drugiej zaś strony jest także okazją do wyrażenia przez Książkę tożsamości swojej grupy. Więcej w podręczniku Żywej Biblioteki.
• Czytelniczy Klub Dyskusyjny dający przestrzeń na wspólne czytanie i omawianie wybranej książki. Można zrobić głosowanie w grupie czytelniczej podając do wyboru tytuły książek pochodzących z różnych stron świata. Dyskusje mogłyby być moderowane przez różne osoby zaangażowane w Klub, a pochodzące z różnych kultur.
• Wyzwania Czytelnicze polegające na ppublikowaniu listy książek/filmów/komiksów, do przeczytania lub obejrzenia w ciągu roku. Lista zawierać może tytuły nieoczywiste, poruszające różne treści, np. „Kryminał z co najmniej siedmiu różnych państw świata”, „Cztery dobrze znane książki w nowych tłumaczeniach”, „Literatura piękna siedmiu kontynentów”.

Pomysły na warsztaty zaczerpnięte z bibliotek realizujących działania międzykulturowe z polsko-ukraińskimi grupami

• Zajęcia z kaligrafii współczesnej – nauka starannego i estetycznego pisania, również zdobionego artystycznie z użyciem elastycznych stalówek, piór, brush penów oraz pędzli, praca z tekstami pisanymi alfabetem łacińskim i ukraińskim (cyrylicą
• Bajki dla dzieci w wersji polskiej i ukraińskiej – zajęcia czytelnicze z tekstem dwujęzycznym dla dzieci ukraińskich i polskich
• Tekturkowe postacie bajkowe – warsztaty artystyczne, podczas których dzieci będą wykonywać z różnych materiałów plastycznych postacie bohaterów z bajek i baśni poznanych na zajęciach czytelniczych
• Teatr Biblioteki zaprasza – adaptacja dwujęzycznego tekstu literackiego w formie inscenizacji teatralnej z wykorzystaniem przygotowanych przez dzieci rekwizytów
• finał w postaci nagrania przygotowanych scenek, a następnie opracowanie i złożenie ich w cały film z napisami, który zostanie wyemitowany na kanale Youtube Biblioteki Krzywiń
• Wędrówka po tradycjach – zajęcia animacyjne mające na celu przedstawienie najważniejszych kulturowych tradycji polskich i ukraińskich, forma: zabawy tematyczne i ruchowe oraz quizy z wykorzystaniem przygotowanych elementów plastycznych i inscenizacyjnych
• Wędrówka po tradycjach – zajęcia ruchowe, wspólna nauka tańców narodowych,
• Tworzenie własnych puzzli – warsztaty plastyczne, dzieci rysują wybrane motywy
• i wycinają je w formie puzzli
• Ekomalowanie – malowanie farbami toreb z ekologicznego materiału w wybrane tematycznie motywy,
• Dekorowanie donic – odnawianie, malowanie i dekorowanie starych donic
• i pojemników szklanych na kwiaty
• Las w słoiku – spacer po okolicy i zbieranie kwiatów, ziół i leśnych roślin do wykonania kompozycji roślinnej w szklanych pojemnikach i odnowionych wcześniej doniczkach oraz utworzenia ogrodu w Bibliotece

Agnieszka Szczepanik – coach i trenerka międzykulturowa. Współautorka programu edukacji międzykulturowej realizowanego w ramach studiów na kierunku psychologia oraz pedagogika m.in. Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Lubelskiego czy UAM w Poznaniu. Autorka programu dla mentorów wolontariuszy międzynarodowych. Ekspertka Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji, Polsko-Niemieckiej Współpracy Młodzieży oraz Centrum Edukacji Obywatelskiej. Współautorka „Bajek Międzykulturowych” wydanych wraz ze scenariuszami przez Polskie Forum Migracyjne.