Zakres uszkodzeń płodu zależy od częstości picia alkoholu przez kobietę w ciąży, ilości alkoholu wypijanego przez nią przy jednej okazji, ogólnej ilości alkoholu wypitego przez matkę w okresie ciąży oraz jej stylu picia (zdecydowanie ryzykowne są przypadki wypijania jednorazowo 5 lub więcej standardowych porcji alkoholu [1]).
Ponieważ nie da się ustalić bezpiecznej dawki alkoholu w ciąży, specjaliści zdecydowanie zalecają abstynencję w tym okresie – każdy rodzaj alkoholu i każda jego ilość może być groźna dla rozwijającego się płodu. Bez znaczenia jest także, jaki alkohol wypija kobieta, ponieważ alkohol zawarty w winie, piwie, nalewkach, wódce czy w innych napojach alkoholowych jest taki sam i działa tak samo szkodliwie.
Dostępne dane wskazują, iż choć w okresie ostatnich piętnastu lat liczba kobiet deklarujących picie alkoholu w ciąży znacząco zmniejszyła się, problem ten nie zniknął. W badaniu „Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce”, zrealizowanym na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) w 2008 roku, 12% kobiet potwierdziło picie alkoholu w czasie ciąży (w tym samym badaniu z 2005 roku wskaźnik ten wynosił 16,5%). Znacznie lepiej sytuacja wyglądała w badaniu „Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży”, zrealizowanym w 2017 roku przez Główny Inspektorat Sanitarny (pierwsza edycja odbyła się w 2013 roku) – fakt spożywania alkoholu w czasie ciąży zadeklarowało ok. 5% kobiet, podczas gdy w edycji zrealizowanej cztery lata wcześniej wskaźnik ten był dwukrotnie wyższy.
Negatywny wpływ alkoholu na rozwój płodu
Alkohol działający na rozwijający się płód wywołuje w każdym okresie ciąży różne zaburzenia. I tak np. w pierwszym trymestrze dochodzi do: zaburzeń powstawania i migracji komórek, co może skutkować obumarciem zarodka i poronieniem; dysfunkcji ośrodkowego układu nerwowego (OUN); powstania wad rozwojowych (m.in. wady serca, uszkodzenia wątroby, deformacje twarzoczaszki). W drugim trymestrze pogłębiają się zmiany dysmorficzne twarzy (czyli nieprawidłowości w jej budowie) i uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Ponadto przez cały czas istnieje ryzyko poronienia oraz może dojść do uszkodzenia mięśni, kośćca, skóry i gruczołów wydzielania wewnętrznego. W trzecim trymestrze z kolei zwiększają się/potęgują powstałe już uszkodzenia OUN. Może także dojść do przedwczesnego porodu czy zaburzeń zmysłu wzroku i słuchu.
Alkohol a uszkodzenia mózgu
Najbardziej powszechnym skutkiem picia w czasie ciąży jest uszkodzenie mózgu nienarodzonego dziecka. Alkohol może doprowadzić do jego nieodwracalnych zmian strukturalnych i funkcjonalnych. Części mózgu, które są najbardziej narażone na działanie alkoholu, to:
- ciało modzelowate – przekazuje informacje pomiędzy prawą i lewą półkulą; zaburzenia jego funkcjonowania wiążą się z deficytami uwagi, problemami z koncentracją, problemami z pisaniem i czytaniem, funkcjonowaniem intelektualnym, problemami z pamięcią werbalną, problemami z funkcjami wykonawczymi, problemami z funkcjonowaniem psychospołecznym,
- móżdżek – odpowiada za funkcje motoryczne (np. chodzenie, skakanie) i równowagę, bierze udział także w procesach poznawczych; zaburzenia funkcjonowania móżdżku przekładają się na problemy w nauce (przyswajanie wiedzy), jak również problemy z równowagą i koordynacją,
- jądra podstawne − odpowiadają za motorykę, procesy poznawcze, w tym za zdolności przyswajania wiedzy i funkcje wykonawcze (zdolność przełączania się z zadania na zadanie, hamowania niestosownych zachowań, pamięć przestrzenną), uszkodzenia jąder podstawnych przejawiają się m.in. w problemach w nauce, kontrolowaniu impulsów.
- hipokamp – ma wpływ na procesy uczenia się i pamięci; ekspozycja hipokampu na działanie alkoholu w okresie płodowym może prowadzić do problemów w nauce i niepowodzeń szkolnych,
- płaty czołowe – odpowiadają za funkcje wykonawcze, kontrolę impulsów, osąd, empatię; zmiany w płatach czołowych wiążą się z problemami w uczeniu się, koncentracją uwagi, problemami w myśleniu, wnioskowaniu, przewidywaniu konsekwencji, zaburzeniami językowymi i emocjonalnymi.
Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych
Zakres różnych zaburzeń, które mogą powstać w wyniku narażenia dziecka na działanie alkoholu w okresie prenatalnym, jest szeroki. Wspólnym określeniem dla tych zaburzeń rozwojowych jest FASD − Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych. Jest to tzw. parasolowe pojęcie, w skład którego wchodzą takie jednostki, jak: neurorozwojowe zaburzenia zależne od alkoholu (ARND), wady wrodzone zależne od alkoholu (ARBD), częściowy płodowy zespół alkoholowy (pFAS) i pełnoobjawowy Płodowy Zespół Alkoholowy (FAS), czyli najcięższe uszkodzenia ze spektrum FASD. To ostatnie zaburzenie obejmuje zespół trzech współwystępujących objawów: uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, obniżona waga i wzrost dziecka oraz dysmorfie, czyli charakterystyczne cechy twarzy (m.in. skrócenie szpary powiekowej, wygładzenie rynienki podnosowej, wąska górna warga).
Należy pamiętać, iż nie wszystkie dzieci narażone w okresie ciąży na działanie alkoholu będą miały charakterystyczne wady fizyczne, które będą skłaniały do postawienia diagnozy FAS. Uszkodzenia mózgu spowodowane alkoholem mogą się ujawniać dopiero w kolejnych etapach rozwoju, np. gdy dziecko pójdzie do szkoły, może przejawiać większe niż rówieśnicy trudności w pisaniu, czytaniu i liczeniu, zapamiętywaniu, koncentracji i zachowaniu ciągłości uwagi, rozumieniu przyczynowo-skutkowym, rozumieniu pojęć abstrakcyjnych i pojęcia czasu, rozpoczęciu i kontynuowaniu działania, planowaniu i przewidywaniu konsekwencji działania, nawiązywaniu relacji z rówieśnikami i z dorosłymi, rozwiązywaniu problemów, przestrzeganiu norm społecznych, sferze emocjonalnej, w tym często w obszarze nadpobudliwości. Dlatego dzieciom z zaburzeniami FASD często stawia się inne diagnozy, np. ADHD, autyzm, zespół Aspergera, kiedy w rzeczywistości podobne problemy mogą mieć związek z piciem alkoholu przez matkę w okresie ciąży. Tymczasem wczesna i prawidłowa diagnoza tych dzieci, postawiona przed 5. rokiem życia przez zespół kompetentnych specjalistów (składający się minimum z lekarza i psychologa współpracujących razem, ale także logopedy, fizjoterapeuty), jest dla nich szansą na otrzymanie adekwatnej pomocy medycznej i terapeutycznej. Dzięki temu ich rozwój emocjonalny, intelektualny i społeczny w okresie dorastania i później może przebiegać znacznie lepiej.
Gdzie szukać pomocy?
W Polsce istnieje kilka specjalistycznych placówek, np. Centrum Kompleksowej Diagnostyki i Terapii Dzieci FASD przy Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu Dziecięcym im. św. Ludwika w Krakowie, Centrum Psychologiczne ITEM w Żywcu oraz Fundacja na rzecz Rozwoju Dzieci Niepełnosprawnych „DAJ SZANSĘ” w Toruniu, które zajmują się fachową pomocą dzieciom z FASD. Ich adresy można znaleźć na stronie internetowej www.ciazabezalkoholu.pl w zakładce Pomoc.
[1] Standardowa porcja alkoholu to 10 g czystego alkoholu etylowego, taka dawka znajduje się w szklance piwa o pojemności 250 ml i mocy 5%, kieliszku wina o pojemności 100 ml i mocy 12%, kieliszku wódki o pojemności 30 ml i mocy 40%.
